در تاریخ 7 مه 2025 (17 اردیبهشت 1404)، دولت هند عملیاتی نظامی تحت عنوان «سندور» را علیه پاکستان انجام داد که هدف آن زیرساخت های گروه های تروریستی لشکر طیبه و جیش محمد در مناطق تحت کنترل پاکستان و جامو و کشمیر بود. این حمله پاسخی مستقیم به حمله پهلگام در سال 2025 بود که توسط جبهه مقاومت انجام شد و منجر به کشته شدن تعدادی از گردشگران غیرمسلمان از جمله 26 هندی و یک شهروند نپالی شد. هند پاکستان را به حمایت از این مهاجمان متهم کرد، اما پاکستان این اتهامات را قاطعانه رد کرد. این تنش ها باعث شد که بحران جدی بین دو کشور شکل بگیرد و به عنوان بخشی از نزاع دیرینه کشمیر مطرح شود. از سوی دیگر، پاکستان اعلام کرد که حملات هند به مناطق غیرنظامی، شامل مساجد و مناطق مسکونی، صورت گرفته و در این حملات 26 غیرنظامی از جمله یک کودک کشته شدند. نخست وزیر پاکستان، شهباز شریف، این حملات را اقدامی جنگی خواند و وعده پاسخ قاطع به آن داد. در ادامه، پاکستان نیز به تلافی حملات هند دست زد و گزارش شد که توپخانه پاکستان باعث کشته شدن چند غیرنظامی هندی شده است، که این روند تنش ها و درگیری ها را بیش از پیش افزایش داد و وضعیت منطقه را بحرانی تر کرد.

تنش های اخیر میان هند و پاکستان یکی از شدیدترین برخوردهای نظامی میان این دو قدرت هسته ای در سال های اخیر به شمار می رود که با وجود اعلام آتش بس فوری، به دلیل وجود اختلافات عمیق و ریشه ای میان دو کشور، این آتش بس شکننده و موقت به نظر می رسد و احتمال تکرار درگیری ها همچنان بالاست. این درگیری ها اهمیت خاصی در سطح نظامی داشتند، چرا که برای نخستین بار نبردی واقعی میان جنگنده های نسل 4.5 از جمله مدل های پیشرفته «J10C» ساخت چین و «رافال» ساخت فرانسه در میدان جنگ رخ داد، که نشان دهنده ارتقاء سطح فناوری و تاکتیک های هوائی هر دو طرف بود. علاوه بر این، هر دو کشور به طور همزمان از تسلیحات شرقی و غربی استفاده کردند که این موضوع، این نبرد را به فرصتی برای آزمایش قابلیت ها و کارایی تجهیزات نظامی پیشرفته تبدیل کرد؛ تجهیزاتی که سازندگان آن ها مدت ها منتظر فرصتی برای سنجش عملکردشان در شرایط واقعی میدان جنگ بودند. با گذشت چند روز از شروع این منازعه، کارشناسان نظامی و تحلیلگران استراتژیک با دقت در حال بررسی نوع و کیفیت تسلیحات به کار رفته و نیز نتایج تاکتیکی این حملات هستند تا مشخص کنند کدام طرف توانسته است با استفاده از فناوری و استراتژی بهتر، برتری قابل توجهی کسب کند. در نهایت، این منازعه نه تنها ابعاد نظامی بلکه پیامدهای سیاسی و منطقه ای گسترده ای به همراه داشت که می تواند تاثیر عمیقی بر ثبات امنیتی جنوب آسیا و روابط دو کشور در آینده داشته باشد.

درگیری های اخیر میان هند و پاکستان نه تنها یکی از شدیدترین تنش های نظامی بین دو کشور هسته ای بوده، بلکه به واسطه استفاده گسترده و پیشرفته از تجهیزات نظامی، به یکی از پیچیده ترین و بزرگ ترین نبردهای هوائی در سال های اخیر تبدیل شده است. طبق گزارش های رسانه ای و اظهارات مسئولان محلی، ارتش پاکستان در این نبرد به طور گسترده ای از مجموعه ای متنوع و مدرن از تسلیحات چینی و غربی بهره برده است؛ از جمله استفاده رسمی برای نخستین بار از جنگنده های نسل جدید چینی J10C که به «اژدهای پرتوان» معروف هستند، و نیز جنگنده های مشترک پاکستانی-چینی JF17 «تندر» که نشان دهنده همکاری نزدیک نظامی بین دو کشور است. علاوه بر این، نیروی هوائی پاکستان همچنان مجهز به جنگنده های آمریکایی اف-16 و هواپیماهای قدیمی میراژ فرانسوی است، هرچند استفاده رسمی از این هواپیماها در درگیری اخیر تایید نشده است. در حوزه تسلیحات موشکی، پاکستان از موشک های دوربرد هوا به هوای پیشرفته چینی مانند PL-12 و PL-15 بهره گرفت که نقش مهمی در مقابله با نیروهای هوائی هند ایفا کردند و نشان دهنده توانمندی تکنولوژیکی این کشور است. همچنین، استفاده از پهپادهای ترکیه ای «سونگار» و پهپادهای دیگر ناشناخته، بیانگر رویکرد پاکستان در بهره گیری از فناوری های نوین پهپادی برای انجام حملات دقیق و اطلاعاتی است که دامنه درگیری را فراتر از نبردهای هوائی معمولی برده است. این ترکیب پیشرفته و متنوع از تسلیحات و فناوری ها، نبرد را به عرصه ای برای آزمون واقعی قدرت نظامی و فناوری های دفاعی تبدیل کرده است، به طوری که تحلیلگران نظامی در سطح جهانی با دقت عملکرد و تاثیر هر یک از این تجهیزات را بررسی می کنند تا نقاط قوت و ضعف هر دو طرف را بهتر بشناسند و آینده تنش ها و رقابت های منطقه ای را پیش بینی کنند. در نهایت، این درگیری نشان دهنده تغییرات اساسی در نحوه جنگ های مدرن است که ترکیبی از فناوری های شرقی و غربی را در صحنه نبرد واقعی به نمایش گذاشته و پیامدهای گسترده ای برای استراتژی های نظامی و تعادل قدرت در جنوب آسیا به همراه دارد.

بر اساس گزارش روزنامه «واشنگتن پست»، در جریان درگیری دو روزه اخیر میان هند و پاکستان، ارتش هند از جنگنده های چندمنظوره فرانسوی «داسو رافال» بهره برد که به موشک های پیشرفته مشترک انگلیسی-فرانسوی «سایه طوفان» و همچنین موشک های هوا به زمین «هامر» ساخت فرانسه مجهز شده بودند. این جنگنده ها نقش کلیدی در حملات هوائی هند داشتند و توانستند توان رزمی بالایی را به نیروی هوائی این کشور ببخشند. علاوه بر این جنگنده های فرانسوی، هند همچنان از جنگنده های روسی میگ و سوخوی نیز در عملیات های خود استفاده می کند که نشان از ترکیب متنوع تجهیزات هوائی این کشور دارد. در کنار جنگنده ها، ارتش هند از پهپادهای انتحاری «اسکای استرایکر» نیز برای حملات دقیق به اهداف در خاک پاکستان و به ویژه پناهگاه های گروه های تروریستی در کشمیر بهره برد. این پهپادها که طراحی و ساخت اولیه آنها توسط اسرائیل انجام شده و در هند مونتاژ می شوند، نقش مهمی در عملیات های هوائی هند ایفا کردند و به عنوان یکی از عوامل کلیدی موفقیت در این درگیری ها شناخته شدند. همچنین، در حوزه دفاع هوایی، هند از سامانه های پیشرفته روسی اس-400 استفاده می کند که توان مقابله با انواع تهدیدات هوائی را فراهم می کند. علاوه بر این، سامانه های بومی «آکاش- ان جی» و «باراک-8» نیز بخشی از تجهیزات دفاعی هند هستند که اولی مختص موشک های کوتاه برد و محصول شرکت هندی بهارت الکترونیک است و دومی سامانه ای دوربرد ساخته شده به صورت مشترک بین هند و اسرائیل محسوب می شود و پوشش گسترده ای برای دفاع هوائی فراهم می آورد. در کنار این نبردهای هوائی پیچیده، نیروهای زمینی دو کشور نیز به استفاده از سلاح های سبک، توپخانه و تجهیزات مرزی پرداختند؛ اما تمرکز اصلی و مهم ترین بخش منازعه، جنگ موشکی و نبرد در آسمان بود که توجه جهانی را به شدت به خود جلب کرد و نشان دهنده توانمندی های نظامی و تکنولوژیکی دو قدرت بزرگ منطقه ای بود. این درگیری همچنین به عنوان نمونه ای از نبردهای مدرن میان دو کشور هسته ای با استفاده از فناوری های پیشرفته به شمار می رود که اهمیت استراتژیک و نظامی بالایی در سطح جهانی دارد.

از سال 2019 تاکنون، هند و پاکستان به شکل چشمگیری توان نظامی خود را ارتقا داده اند و هر دو طرف به تسلیحات پیشرفته تری مجهز شده اند که شامل هواپیماها، موشک ها و پهپادهای جدید است. این روند تقویت نظامی نتیجه تنش ها و رویارویی های نظامی مکرر این دو کشور در منطقه جنوب آسیاست. هند با بهره گیری از حمایت گسترده کشورهای غربی، به ویژه آمریکا و فرانسه، به طور مداوم زرادخانه خود را توسعه داده و تجهیزاتی با فناوری روز دنیا به دست آورده است که به ارتقای قابلیت های دفاعی و تهاجمی این کشور کمک شایانی کرده است.

در مقابل، پاکستان برای افزایش توانمندی های نظامی و دفاعی خود به طور عمده بر همکاری های نظامی و تسلیحاتی با چین تکیه کرده است که طی سال های اخیر به یکی از شرکای اصلی تامین تجهیزات و فناوری نظامی این کشور تبدیل شده است. این وابستگی نظامی پاکستان به چین موجب شده که این کشور بتواند در مقابل پیشرفت های نظامی هند، به نوعی توازن قوا را حفظ کند و جایگاه خود را در منطقه تثبیت نماید. طبق گزارش مرکز تحقیقات بین المللی صلح استکهلم که در «فایننشیال اکسپرس» منتشر شده است، بیش از 80 درصد از تسلیحات و تجهیزات نظامی پاکستان از چین تامین می شود و این امر نشان دهنده عمق روابط دفاعی دو کشور است. به طور دقیق تر، هند دارای تعداد زیادی توپخانه، تانک، جنگنده و کلاهک های هسته ای است که از نظر کمی بیشتر از پاکستان است، اما پاکستان نیز با بهره گیری از تکنولوژی های چینی، سعی دارد جایگاه خود را در برابر هند تقویت کند و توان مقابله در نبردهای احتمالی را داشته باشد.

با وجود برتری قابل توجه هند در نیروی انسانی و تجهیزات نظامی متعارف، تحلیل گران و کارشناسان نظامی معتقدند که توازن قدرت در جنوب آسیا همچنان نسبتا حفظ شده و نبردهای اخیر نیز این واقعیت را تایید کرده اند. جنگ دو روزه اخیر میان این دو کشور نشان داد که علی رغم برتری عددی و تکنولوژیکی هند، پاکستان با استفاده از تجهیزات نظامی پیشرفته ساخت چین توانسته ضربات مهم و موثری به هند وارد کند. مقامات پاکستانی اعلام کرده اند که در جریان این درگیری ها حداقل پنج جنگنده هندی، از جمله سه جنگنده فرانسوی رافال، توسط نیروی هوائی پاکستان ساقط شده اند. این ادعا البته از سوی هند رد شده، اما گزارش های رسانه ای بین المللی از جمله خبرگزاری رویترز حاکی از آن است که مقامات آمریکایی نیز تایید کرده اند جنگنده های J10C ساخت چین توسط پاکستان، حداقل دو هواپیمای نظامی هند را سرنگون کرده اند. همچنین، گزارش هایی از مناطق جامو و کشمیر مبنی بر سقوط سه جنگنده وجود دارد که با ادعاهای پاکستان همخوانی دارد. شبکه بی بی سی نیز ویدیوهایی از لاشه یکی از جنگنده های رافال سقوط کرده در پنجاب هند را منتشر کرده است که صحت این ادعاها را تا حدی تایید می کند. علاوه بر این، وزیر خارجه پاکستان، اسحاق دار، در جلسه پارلمان این کشور خبر داده که ارتش پاکستان حداقل 25 پهپاد مهاجم ارتش هند را ساقط کرده است که اکثریت این پهپادها ساخت اسرائیل بوده اند. این موفقیت ها نشان می دهد که پاکستان نه تنها در بخش هواپیماهای سرنشین دار، بلکه در جنگ های پهپادی نیز دست بالا را داشته است. در گذشته، پاکستان بیشتر به جنگنده های آمریکایی اف-16 وابسته بود، اما در طی سال های اخیر، روند تغییر استراتژیک به سمت استفاده گسترده از تجهیزات چینی در ارتش این کشور به وضوح دیده می شود که تاثیر زیادی در بهبود توانمندی های نظامی پاکستان داشته است.

از لحاظ تاکتیکی، یکی از نکات برجسته جنگ های اخیر استفاده گسترده پاکستان از پهپادها بود؛ به طوری که در شب 9 مه، پاکستان با به کارگیری حدود 400 تا 500 پهپاد در یک عملیات هماهنگ شناسایی و جمع آوری اطلاعات الکترونیکی (SIGINT) به عمق خاک هند نفوذ کرد. هدف این عملیات تحریک سیستم های دفاع هوائی هند برای فعال کردن رادارها و پرتاب موشک های رهگیر بود تا بدین وسیله اطلاعات دقیق و حیاتی درباره موقعیت و کارایی این سیستم ها به دست آید. این اقدام هوشمندانه و نوآورانه موجب شده است که پاکستان در زمینه جنگ پهپادی نسبت به هند برتری پیدا کند و تاکتیک های جدیدی را به کار گیرد که در درگیری های آینده می تواند نقش تعیین کننده ای ایفا کند. از سوی دیگر، رسانه های منطقه ای مانند «العربی الجدید» با تاکید بر تاثیرگذاری تسلیحات چینی در نبرد اخیر، افزایش قابل توجه سهام شرکت های صنایع دفاعی چین را به عنوان نشانه ای از موفقیت این کشور در بازار تسلیحات نظامی جهانی تحلیل کرده اند. هو شیجین، سردبیر سابق روزنامه «گلوبال تایمز»، معتقد است که موفقیت های نظامی پاکستان با استفاده از تجهیزات چینی، نشان دهنده پیشرفت چشمگیر صنایع نظامی چین فراتر از سطح روسیه و فرانسه است و این موضوع می تواند نگرانی ها درباره وضعیت امنیتی منطقه ای، به ویژه در رابطه با تایوان، را افزایش دهد. این روند رشد فناوری و صادرات نظامی چین احتمالا باعث افزایش سهم این کشور در بازارهای جهانی تسلیحات خواهد شد، به خصوص که بسیاری از کشورها به دنبال گزینه های مقرون به صرفه تر و انعطاف پذیرتر برای جایگزینی جنگنده ها و تجهیزات نظامی خود هستند و به همین دلیل به سمت چین روی آورده اند. مشابه تجربه موفق پهپادهای بیرقدار ترکیه در جنگ قره باغ که باعث افزایش تقاضای جهانی شد، جنگ اخیر میان هند و پاکستان نیز می تواند نقطه عطفی در افزایش محبوبیت و سهم چین در بازار جهانی تسلیحات باشد.

کشمیر، که اکنون به عنوان یکی از مهم ترین و پیچیده ترین مناطق شبه قاره هند شناخته می شود، در دامنه های مرتفع کوه های هیمالیا و در شمال غربی هند واقع شده است. این منطقه در سال 1846 میلادی، در دوره ای که هند تحت استعمار بریتانیا بود، به عنوان یک ایالت رسمی شکل گرفت؛ ایالتی که تحت حاکمیت مهاراجه های هندو و با حمایت انگلیسی ها اداره می شد. با این حال، قدمت تاریخی کشمیر بسیار بیشتر از این تاریخ است و پیشینه آن به دوران باستان بازمی گردد؛ تا حدی که هرودوت، تاریخ نگار معروف یونانی که در قرن پنجم پیش از میلاد زندگی می کرد، به این منطقه اشاره کرده است. اهمیت تاریخی کشمیر به وسیله آثار ابوریحان بیرونی، دانشمند و هندشناس برجسته ایرانی، که نزدیک به هزار سال پیش نوشته های ارزشمندی درباره هند و کشمیر برجای گذاشته، نیز به خوبی نشان داده می شود. این منطقه نه تنها از نظر جغرافیایی بلکه از نظر تاریخی و فرهنگی نیز یکی از کلیدهای مهم درک تحولات جنوب آسیا به شمار می رود و محل تقاطع تمدن ها و مذاهب مختلف بوده است.

در سال 1846 و به دنبال معاهده امریتسر، حکومت کشمیر توسط انگلیسی ها به گلاب سینگ، مهاراجه ثروتمند و هندو مذهب واگذار شد و وی سلسله دگرا را در این منطقه بنا نهاد. در طول حکومت این سلسله، مسلمانان اکثریت جمعیت کشمیر به شدت تحت فشار و سرکوب قرار گرفتند و تبعیض های فراوانی را متحمل شدند که به نارضایتی و تنش های عمیق دامن زد. پیش از تقسیم هند و پاکستان، ایالت کشمیر شامل پنج بخش اصلی بود و بر اساس سرشماری های انجام شده در اوایل دهه 40 میلادی، جمعیت این ایالت حدود چهار میلیون نفر تخمین زده شده که 77 درصد آن را مسلمانان، 20 درصد را هندوها و 3 درصد را پیروان دیگر مذاهب تشکیل می دادند. این ترکیب جمعیتی و سرکوب های سیاسی، باعث شد کشمیر به یکی از کانون های مهم تنش های قومی و مذهبی در منطقه تبدیل شود که تا امروز نیز ادامه یافته است.

با اعلام استقلال پاکستان از هند که همزمان با استقلال هند از سلطه بریتانیا در سال 1947 رخ داد، مقرر شد که امیران ایالتی که تحت نظارت انگلستان و با نوعی خودمختاری نیمه مستقل در منطقه کشمیر اداره می شدند، بر اساس سه معیار مذهب اکثریت جمعیت، خواست مردم و وضعیت جغرافیایی، تصمیم بگیرند که به پاکستان بپیوندند یا هند. با توجه به این معیارها، ایالت کشمیر که اکثریت جمعیت آن مسلمان بودند، باید به پاکستان ملحق می شد، اما مهاراجه هاری سینگ که در آن زمان فرمانروای کشمیر بود، از این ایده استقبال نمی کرد و ترجیح می داد استقلال خود را حفظ کند. بنابراین او از پیوستن به هر دو کشور هند و پاکستان اجتناب می کرد و در عوض برای تامین نیازهای فوری مردم توافق کوتاه مدتی با پاکستان امضا کرد که خدمات دولتی، از جمله حمل ونقل، را در بر می گرفت. در آن زمان، مسلمانان منطقه که از قرن نوزدهم میلادی به تبعیض ها و محدودیت ها اعتراض داشتند، از پیوستن به پاکستان حمایت می کردند و بی ثباتی وضعیت را نمی پذیرفتند. با این حال، در سال 1948 مهاراجه هاری سینگ تصمیم نهائی خود را گرفت و اعلام کرد که به هند می پیوندد؛ کشوری که از نظر مذهبی با او هم سویی داشت و به او امکان می داد با یاری هند، مخالفانش را سرکوب و بر اکثریت مسلمان منطقه تسلط یابد. به دنبال این تصمیم، در اکتبر 1947، گروهی از قبایل مسلمان مرزی پاکستان به اعتراض به اخبار مربوط به آزار مسلمانان در کشمیر، به این منطقه حمله کردند و خواهان پایان به تعلیق الحاق کشمیر به پاکستان بودند. در پاسخ، مهاراجه از هند درخواست کمک نظامی کرد و پذیرفت که کشمیر در امور نظامی و خارجی تابع هند باشد. این اتفاق باعث آغاز جنگ های طولانی میان هند و پاکستان بر سر کشمیر شد که در نهایت منجر به تقسیم این منطقه بین دو کشور گردید؛ هرچند این تقسیم رضایت هیچ کدام را جلب نکرد.

همان طور که گفته شد، مسلمانان ساکن مناطق مرزی پاکستان به قلمرو مهاراجه حمله کردند و این واقعه سرآغاز جنگی شد که از اکتبر 1947 تا اوایل 1949 به طول انجامید. این درگیری ها در نهایت با میانجی گری سازمان ملل و اعلام آتش بس پایان یافت و مقرر شد سرنوشت کشمیر از طریق همه پرسی مشخص شود، اما این همه پرسی هرگز برگزار نشد. پس از پایان جنگ و آغاز آتش بس در سال 1949، حدود یک سوم از کشمیر که پاکستان آن را «کشمیر آزاد» می نامد، تحت کنترل پاکستان باقی ماند و بخش هایی نیز تحت کنترل هند ماند که در سال 1954 به صورت رسمی تحت عنوان «جامو و کشمیر» به خاک هند الحاق شد. برای روشن شدن بیشتر موضوع، باید یادآور شد که لرد مونتباتن، آخرین فرماندار کل بریتانیا در هند، در زمان استقلال هند، همچنان کنترل امور کشور را در دست داشت.

او اعتقاد داشت بهترین راه برای حفظ صلح موقت، کنترل هند بر ایالت کشمیر تا زمان برگزاری همه پرسی است، اما این تصمیم باعث شد که همه پرسی به تعویق بیفتد و تنش ها بین هند و پاکستان افزایش یابد. در نهایت، هند با تصرف دو سوم از کشمیر و پاکستان با کنترل بخش شمالی این منطقه، مرزهای کشمیر را نه بر اساس خواست مردم، بلکه بر پایه قدرت نظامی تعیین کردند. این جنگ که در سال 1949 به پایان رسید، خط آتش بس میان دو کشور را ایجاد کرد و نشان داد که سرنوشت کشمیر نه با رای مردم بلکه با زور اسلحه تعیین شده است؛ زخمی که هنوز بر قلب شبه قاره باقی است.

در سال 1950، چین نیز وارد ماجرای کشمیر شد و بخش هایی از شرق این منطقه را تصرف کرد. در سال 1962 جنگی کوتاه میان چین و هند رخ داد که چین در نهایت بخش اکسای کشمیر را به تصرف خود درآورد. اما منازعه اصلی همچنان میان هند و پاکستان باقی ماند؛ جنگ سال 1965 با میانجی گری روسیه در 1966 خاتمه یافت و جنگ سال 1971 نیز که در پی حمایت هند از استقلال طلبان پاکستان شرقی رخ داد، به تشکیل کشور بنگلادش منجر شد. آتش بس این جنگ در سال 1972 اعلام شد و پاکستان در سال 1974 کشور بنگلادش را به رسمیت شناخت. جنگ محدود سال 1999 نیز بین دو کشور رخ داد و با تلفات سنگین، به پایان رسید. اگرچه در سال های بعد جنگی تمام عیار رخ نداده، وضعیت میان دو کشور آتش بس بوده نه صلح کامل و آنها بارها یکدیگر را به تهدید نظامی، حتی از نوع هسته ای، متهم کرده اند و در مرزهای کشمیر درگیری های محدودی صورت گرفته است. مسئله کشمیر همچنان دو کشور را در شرایط بحرانی و پرتنش نگه داشته است، بحرانی که به رغم گذشت زمان هنوز پایان نیافته و این روزها نیز دوباره تشدید شده است.

در پایان اشاره به نکاتی خالی از لطف نیست، بررسی ها و اسناد گوناگون نشان داده اند که بسیاری از گروه های تروریستی فعال در منطقه غرب آسیا در برهه های مختلف، به نوعی در پیوند با سیاست ها یا حمایت های مستقیم و غیرمستقیم ایالات متحده آمریکا قرار داشته اند. برای مثال، اسناد مربوط به عملیات «سیکلون» در دهه 1980 حاکی از آن اند که سازمان سیا به منظور مقابله با نفوذ شوروی در افغانستان، به تجهیز و آموزش مجاهدین افغان پرداخت؛ افرادی که بعدها بخشی از آن ها در قالب جریان هایی نظیر القاعده ظهور کردند. همچنین در بحران سوریه، مراکز مطالعاتی مانند «بروکینگز» و «رند» گزارش هایی منتشر کردند که از حمایت های غیررسمی آمریکا و برخی هم پیمانانش از گروه های شبه نظامی مخالف دولت سوریه - که در مواردی گرایشات افراطی و تکفیری داشتند- پرده برمی داشتند. افزون بر این، برخی از اعضای کنگره آمریکا همچون «تولسی گابارد» به صراحت اذعان کرده اند که کمک های تسلیحاتی واشنگتن به گروه های مختلف در سوریه، به طور ناخواسته باعث تقویت گروه های تروریستی شده است. «دونالد ترامپ» نیز در جریان انتخابات ریاست جمهوری 2016 اعتراف کرد که اقدامات دولت های پیشین آمریکا در خاورمیانه، زمینه ساز شکل گیری داعش شده اند. مجموعه این شواهد گویای آن است که بخش قابل توجهی از گروه های تروریستی فعال در غرب آسیا، نه صرفا محصول نابسامانی های داخلی منطقه، بلکه نتیجه برنامه ریزی های سیاسی و مداخله گری های قدرت های خارجی-به ویژه آمریکا- بوده اند.

در همین زمینه، «خواجه آصف»، وزیر دفاع پاکستان، در گفت وگویی صریح با شبکه خبری «اسکای نیوز»، بدون آن که نام مشخصی از گروه های تروریستی ببرد، اعتراف کرد که دولت پاکستان به مدت سه دهه از گروه های شبه نظامی و تروریستی فعال در منطقه حمایت کرده است. او این سخنان را در پاسخ به پرسش صریح «یلدا حکیم»، مجری شبکه اسکای نیوز، مطرح کرد. یلدا حکیم از وزیر دفاع پاکستان پرسید که آیا کشورش سابقه طولانی در تامین مالی، آموزش، پشتیبانی و حمایت از گروه های تروریستی دارد یا خیر. خواجه آصف در پاسخ تاکید کرد: «ما این اقدامات ناپسند را طی سه دهه برای ایالات متحده انجام دادیم، و همچنین برای قدرت های غربی دیگر از جمله بریتانیا. این یک اشتباه بزرگ بود، و امروز ما خود تاوان این تصمیمات را می پردازیم.» این سخنان در حالی بیان شد که در گذشته مقام های پاکستانی معمولا نقش کشورشان در چنین فعالیت هایی را رد می کردند و هرگونه ارتباط مستقیم با گروه های افراطی را تکذیب می نمودند. این اعترافات خواجه آصف از آن جهت اهمیت دارد که او نخستین مقام رسمی در دولت شهباز شریف است که به چنین سطحی از نقش آفرینی پاکستان در حمایت، تجهیز و آموزش گروه های تروریستی اذعان می کند. در سه دهه گذشته، پاکستان همواره از سوی نهادهای بین المللی و برخی کشورهای منطقه به پناه دادن به گروه هایی مانند طالبان، تامین اسلحه برای آنان، و فراهم سازی پشتیبانی لجستیکی و اطلاعاتی متهم شده است. با این حال، رهبران و مقام های پیشین این کشور، از جمله مسئولان نهادهای اطلاعاتی و امنیتی، همواره این اتهامات را بی اساس و بخشی از فضاسازی های سیاسی می دانستند. اما اعترافات اخیر وزیر دفاع کنونی، مهر تاییدی است بر این که برخی از سیاست های گذشته پاکستان در راستای منافع قدرت های خارجی اتخاذ شده و اکنون تبعات و پیامدهای امنیتی و سیاسی آن به شکلی جدی دامن گیر خود این کشور شده است. باید توجه داشت که همین مسئله نیز می تواند بحران را بازتولید تولید کند و آتش زیر خاکستر را زنده نگه دارد.