ارتقاء مدیریت آب های فرامرزی، راه پیش رو در خاورمیانه؛ نمونه موردی: آب های فرامرزی ایران و همسایگان

تمدن های بشری در کنار منابع آب مانند رودخانه ها شکل گرفته و توسعه یافته اند. تمدن باستانی بین النهرین در کنار رودخانه های دجله و فرات، تمدن مصر در کنار رود نیل، تمدن هند در کنار رود سند و تمدن شهر سوخته در کنار رودخانه هیرمند و دریاچه های تالاب فرامرزی هامون نمونه هایی از تمدن های فوق الذکر می باشند. از جمله دلایل نابودی تمدن های باستانی ناشی از وقوع جنگ ها، بلایا و شیوع بیماری های خطرناک، خشکسالی و کاهش دسترسی به منابع آب بوده است. امروزه با توجه به نابودی امپراطوری ها و نظام های سلطنتی قدیمی و تشکیل کشورهای کوچک و بزرگ، مرزهای جدید تثبیت شده و منابع آب شیرین رودخانه های فرامرزی اهمیت بیشتری یافته اند و چالش ها و تنش هایی بین کشورها برای دسترسی به منابع آب شیرین رخ داده است، حتی در مواردی در قرن بیستم، منازعات مرزی هم رخ داده است. براساس مطالب فوق، ملاحظات دولت ها و اقدامات کشورها به سمت و سوی تهیه روش های جدید مدیریت منابع آب بویژه براساس اصول مدیریت جامع و یکپارچه منابع آب (IWRM) سوق یافته است. همچنین به منظور کاهش تنش ها و منازعات و اجتناب از چالش های جدید، معاهدات مرزی بر مبنای قوانین بین المللی، سوابق تاریخی حقوق آب و لزوم حفظ روابط دوستانه بین کشورها برای دستیابی به راهکارهای منحصر به فرد و مناسبتر، تهیه و تدوین می گردد. ایران و کشورهای همسایه آن حوضه های آبریز فرامرزی مشترک بسیاری دارند، مانند: حوضه آبریز رودخانه فرامرزی ارس (بین ایران، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان)، اترک (بین ایران و ترکمنستان)، اروند (شط العرب، بین ایران و عراق)، هیرمند و هریرود (بین ایران و افغانستان) و سایر رودخانه های مرزی مشترک. در این مقاله پس از بررسی کوتاهی از وضعیت آب های فرامرزی در دنیا و خاورمیانه، تجارب و سوابق مدیریت منابع آب فرامرزی بین ایران و کشورهای همسایه، سوابق معاهدات آب های مرزی، ویژگی های معاهدات مذکور و نیز نتایج مذاکرات و اقدامات انجام شده بین ایران و همسایگان با استفاده از معاهدات و پروتکل های مربوط به رودخانه های مرزی و منابع آب مشترک ارائه شده است. همچنین به نمونه های همکاری های مشترک موفق، و نیز مشکلات موجود اشاره شده و به اهمیت و ضرورت رویکرد به مدیریت جامع منابع آب (IWRM) بین کشورهای همسایه، به منظور افزایش بهره وری از منابع مشترک و کاهش تنش های فیمابین پرداخته شده است