آسیب شناسی فعالیت های پژوهشی در صنایع بالادستی نفت و گاز

امروزه تکنولوژی توانسته هزینه ها را کاهش داده و اشتیاق به سرمایه گذاری در اکتشاف و تولید نفت و گاز را در نقاط دوردست افزایش دهد که این روند کماکان ادامه خواهد یافت. مسلما دست یابی به تکنولوژی های جدید و تثبیت آنها به عنوان تاثیرگذارترین عامل در صنعت نفت، نیازمند انجام تحقیقات مناسب وهدفمند است. بی شک آنچه هم اکنون در مجموعه صنعت نفت به عنوان تکنولوژی در اختیار داریم حاصل تحقیقاتی است که مدت های طولانی در موارد مختلف انجام شده و اینک نتایج آن مورد استفاده قرار گرفته که همین نتایج راهگشای شرکت های مختلف نفتی است. به همین دلیل، امروزه شرکت های کوچک و بزرگ نفتی دنیا، هر یک به تناسب سهم خود از اقتصاد نفت و گاز، بخش های ویژه ای را به امر پژوهش و تحقیق اختصاص داده اند. بودجه ای که شرکت های نفتی بزرگ دنیا صرف امور تحقیقاتی می کنند، گواه بر اهمیت مقوله پژوهش و دست یابی به تکنولوژی های نوین توسط آنهاست. موثرترین عامل در فعالیت های پژوهشی ایجاد انگیزه درونی در افراد است که علاوه بر مسائلی مانند پول، شناخت و سایر عوامل بیرونی، با مواردی مثل ماهیت کار، اشتیاق افراد و رویارویی با مسایل چالشی ارتباط دارد. بر اساس مطالعات انجام شده در این زمینه، رویه کنترلی زیاد و انتقادات سرپرستان مانع انجام فعالیت های پژوهشی کارکنان در صنایع نفت و گاز می شود. مربوط به حوزه نفت و گاز ایران به عنوان عاملی موثر در انرژی جهانی، مباحثی جدی است که بر اساس آنها تصمیمات اساسی و سرنوشت سازی اتخاذ می شود. ازطرفی با توجه به تدوین سند چشم انداز20 ساله کشور و ترسیم جایگاه نخست ایران در عرصه های اقتصادی، علمی و فن آوری در سطح منطقه، صنعت نفت به عنوان راهبردی ترین صنعت در اقتصاد ایران، مهم ترین نقش را در زمینه تحقق چشم انداز ملی ایفا خواهد کرد. به طوری که می توان گفت توفیق صنعت نفت در این مهم به منزله موفقیت اقتصاد ایران است. بنابراین ضروری است اهمیت موضوع پژوهش در این بخش از اقتصاد کشور بیش از گذشته درک شود. اما متاسفانه درست در زمانی که تقویم تاریخ صنعت نفت ایران صدساله شده، تحقیق و پژوهش در حوزه این صنعت، بسیار جوانتر از خود صنعت نفت بوده و به نظر می رسد کشور ما هنوز در حال برداشتن گام های نخست در زمینه فعالیت های علمی در صنعت نفت است. هرکدام از اجزای اصلی فرآیند تحقیق و پژوهش با چالش هایی که می توانند بر روند فعالیت ها، به ویژه در اثربخشی و کارآیی این فرآیند موثر باشند روبرو هستند. شکل-1 نشانگر فرآیند تحقیق و پژوهش در صنعت نفت است. ورودی های واحدهای تحقیقاتی در صنعت نفت به شیوه های مختلفی برنامه ریزی می شوند: خط مشی و استراتژی تبیین شده از سوی معاونت پژوهش و فن آوری وزارت نفت برنامه های بلندمدت، اولویت ها و سیاست گذاری های پژوهشی برنامه ها، اعتبارات و اهداف کلان سازمان متبوع یا شرکت های تابعه (مدیریت پورتفولیو) پیشنهادها و نظرات شرکت در خصوص نیازهای پژوهشی (ایده پژوهشی) پیشنهادها و پروپوزال های پژوهشی مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی تجارب حاصل از بازدیدهای صنعتی و آموزش های تخصصی و کارگاه های پژوهشی خروجی های فرآیند پژوهش نیز مشتمل بر موارد متنوعی است: نتایج و دستاوردهای پروژه های پژوهشی گسترش تعامل با دانشگاه ها و استفاده از توان علمی واحدهای پژوهشی جهت رفع مشکلات سازمانی جذب نخبگان علمی و صنعتی در قالب طرح ها و پروژه های پژوهشی توسعه دیدگاه آینده نگری سازمان و مدیریت صحیح منابع و امکانات عملیاتی کردن نتایج پژوهشی در قالب بسته اجرایی تشکیل کمیته های تخصصی پروژه ای به منظور پیگیری و اجرای نتایج پژوهشی در صنعت 1- آسیب شناسی پژوهش و فن آوری در صنعت نفت کشور پژوهش در صنعت نفت متناسب با تجربه و قدمت تاریخی این صنعت حرکت نکرده است. بخشی از دلایل این ناهماهنگی، عدم شناسایی مناسب مشکلات و ویژگی های پژوهش است. زمان بر و هزینه بر بودن، ریسک زیاد، کیفیت نامناسب و عدم تامین فاینانس و گارانتی های لازم از معضلات ذاتی نهفته در امر پژوهش است. از آنجاکه هر حرکت تحقیقاتی و پژوهشی درحین اجرا با موانع و مشکلاتی مواجه می شود، در این قسمت به معضلات یادشده اشاره می شود: الف) جدی نگرفتن نیاز به پژوهش و خلق فن آوری در صنعت نفت: متاسفانه همواره نیاز به فن آوری در صنعت نفت از طریق خریداری آن با پول نفت برطرف شده است. در برخی موارد نیز حتی دانش فنی تولید یک محصول چندین بار خریداری شده است. ب) وجود قوانین دست و پاگیر اداری برای پژوهش گران: ذهنیت اداری حاکم بر پژوهش در صنعت نفت باید ذهنیتی خلاق، سیال و آزاد باشد. ج) وابستگی پروژه های پژوهشی به سلیقه های مدیریتی و سیاسی: متاسفانه برخی از مدیران پژوهش را امری سوری پنداشته و اعتقادی به آن ندارند. نادیده گرفتن مقوله پژوهش در تصمیم گیری های انتقال تکنولوژی و سیاست گذاری های کلان سبب دیر به نتیجه رسیدن طرح ها و پروژه ها و عدم کارآیی مناسب آنها می شود. از دیگر ایرادات این وابستگی را می توان ناتمام ماندن کار پس از تغییر مدیران خواند. در برخی از موارد مشاهده شده که مدیران جدید، برنامه های مدیران قبلی را رها کرده و برنامه های تازه ای را آغاز می کنند که این موضوع سبب از دست رفتن زمان و هزینه شده و مانع به نتیجه رسیدن برنامه های جدید نیز می شود. از دیگر دلایل ناتمام ماندن پژوهش درصنعت نفت کشورمان دوری از گردونه رقابت، مشتری و بازار است. هم چنین اساس پژوهش بر کار گروهی استوار است که در کشور ما این امر نیازمند فرهنگ سازی وآموزش است. د) انتخاب سرفصل های مناسب و بروز برای تحقیق و پژوهش:. برای مثال فرض کنید قرار باشد فعالیتی تحقیقاتی روی یک تکنولوژی در صنعت نفت انجام شود که شاید همین تحقیق ده ها سال قبل در جای دیگری از دنیا انجام شده و مقالات آن به چاپ رسیده باشد. چنان چه حتی در این تحقیقات به دانش فنی تکنولوژی مدنظر نیز دست یابیم، به طور قطع مدت زمان زیادی صرف تحقیقات بنیادی، کاربردی، طراحی فرآیندها، تهیه اسناد مهندسی پایه و غیره خواهد شد که در همین مدت، تکنولوژی مذکور در دنیا بروز شده و ارتقاء پیدا کرده و بنابراین صنعت نفت ما با صرف زمان و هزینه فراوان، تنها به دانش فنی منسوخ شده ای دست یافته و تلاش های پژوهش گران کشور نیز به دلیل تکراری بودن، مورد استقبال مراکز بزرگ علمی و پژوهشی دنیا قرار نخواهد گرفت. ارتباطات بین المللی و استفاده از تجربیات شرکت ها و پژوهش گران خارجی از دیگر ابزار دست یابی به یک فن آوری نوین است. در حال حاضر پژوهش گران در این زمینه با محدویت های مالی و اقتصادی و سازمانی دست به گریبانند. در حالی که داشتن ارتباطات بین المللی از راه های تسریع در دست یابی به فن آوری محاسبه می شود. 2- پیشنهادهایی جهت بهبود وضعیت پژوهش در صنعت نفت با توجه به کمبودها و مشکلاتی که درصنعت نفت کشور وجود دارد، باید به تحقیقاتی که در این صنعت کاربرد بیشتری دارند اولویت داد. بنابراین وزارت نفت و مراکز پژوهشی وابسته به آن باید سرمایه گذاری خود را به سمت گسترش تحقیقات کاربردی سوق دهند. به عبارت دیگر جهت گیری سرمایه گذاری ها باید به سوی تحقیقاتی باشد که در ایجاد ارزش افزوده یا افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات تولیدی موثرند. اگرچه شرکت پژوهش گران و اساتید ایرانی در سمینارها وکنفرانس های مربوط به نفت وگاز و ارائه مقاله توسط آنها، نسبت به سال های گذشته رشد چشم گیری داشته، اما اینکه پژوهش های انجام شده، مقالات مربوطه و اسناد علمی تا چه اندازه در تولید تکنولوژی موثر بوده اند نیاز به بررسی وتامل بیشتری دارد. حمایت از دانشگاه ها جهت ورود به حیطه پژوهش و تحقیق در بخش های مختلف صنعت نفت، ایجاد پارک های فن آوری با هدف حمایت از فعالیت های پژوهشی و توسعه فن آوری و افزایش بودجه مربوط به فعالیت های پژوهشی در حوزه بالادستی نفت، از جمله عوامل موثر جهت بهبود فعالیت های پژوهشی در صنعت نفت است. نتیجه گیری طبق سند چشم انداز کشور تا سال 1404 خورشیدی باید میزان 501 میلیارد دلار در صنعت نفت سرمایه گذاری شود. لذا از آنجاکه صنعت نفت صنعتی چند بخشی است، به طور قطع این میزان سرمایه گذاری بدون انجام فعالیت های پژوهشی و تحقیقاتی غیرممکن خواهد بود. کشور ما نیز چنان چه خواهان توسعه مناسب نفت و گاز، کسب ارزش افزوده حداکثری و تبدیل مزیت نسبی در منابع انرژی به مزیت رقابتی (توان مندی تکنولوژیکی) است، تنها با تدوین برنامه های صحیح برای تحقیق و توسعه و پژوهش در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی به این مهم دست خواهد یافت. با تحقق این برنامه هاست که ایران می تواند تهدیدات حاصل از کاهش منابع اولیه انرژی در سال های آتی را به فرصت هایی برای توسعه مبدل سازد. در این راستا صنعت نفت به افرادی نیاز دارد که روی مسائلی فراتر از حل مشکلات سیستم های موجود تمرکز و تفکر کنند. افرادی که خوب ببینند، مطالعه کنند، تغییر و تحولاتی که هرروزه در دنیا انجام می شود را بررسی کنند، تکنولوژی ها و فرآیندهای متنوع و جدید را بشناسند و موارد بهینه ای را که با شرایط کشور مطابقت دارند انتخاب کرده و مزایا و معایب آنها را گزارش نمایند. به طور حتم عامل اصلی موفقیت در این حوزه، توجه به نیروهای متخصص و ماهر، نگهداری و تربیت صحیح و هم چنین دلگرم نگه داشتن آنهاست. هزینه های انجام شده در پژوهش نوعی سرمایه گذاری است؛ چرا که در آینده دستاوردی چندین برابری به همراه خواهد داشت. مسلما بزرگترین بزرگداشت یکصدسالگی صنعتی که قصد دارد رفاه عمومی ورونق اقتصادی مردم را تضمین کند همانا ایجاد زمینه های شکوفایی روزافزون آن صنعت است.