ضرورت توجه به الزامات بخش تحقیقات و چرخه عمر فن آوری در مدیریت پژوهش و فن آوری

طی سال های گذشته در بخش پژوهش و فن آوری صنعت نفت تحولات متعددی اتفاق افتاده است؛ تدوین و ابلاغ نظام نامه جدید پژوهش، فن آوری و نوآوری وزارت نفت، اولویت بندی و انجام طرح های پژوهشی، تشکیل شورای انتقال فن آوری، شورای عالی افزایش توان داخل، تجاری سازی فن آوری، از ایده تا بازار، کنسرسیوم ازدیاد برداشت و... اما با دیدن این اتفاقات سوالی به ذهن متبادر می شود: آیا در نظام مدیریت پژوهش و فن آوری به الزامات متفاوت بخش تحقیقات و چرخه عمر فن آوری توجه دقیقی صورت می گیرد؟ توضیح آنکه فن آوری (تکنولوژی) را می توان به معنای مجموعه دانش ها، فرآیندها، ابزارها، روش ها و سیستم های به کار رفته در ساخت محصولات و ارائه خدمات جهت ایجاد ارزش افزوده تعریف کرد. به عبارت دیگر فن آوری عنصری از سیستم تولیدی و دانشی است که برای ساخت کالاها، ارائه خدمات و بهبود نحوه استفاده از منابع محدود و باارزش استفاده می شود. فارغ از نحوه به کارگیری، فن آوری نتیجه و پیامد تحقیقات، توسعه دانش و فعالیت تحقیق و توسعه است. فعالیت تحقیق و توسعه یعنی کاربردی کردن علوم پایه از طریق تبدیل دانش علمی به دانش فنی جهت انجام وظایف عملی و فنی. بنابراین موفقیت کشور در رشد و پیشرفت صنعتی وابسته به موفقیت در زمینه فعالیت های تحقیق و توسعه است. صنعت نفت نیز به عنوان یکی از زیربخش های اساسی اقتصاد کشور از این بحث مستثنی نیست. هر فن آوری دارای چرخه عمری است که به صورت یک منحنی ترسیم می شود و شامل دوره های تحقیق و توسعه (علم پایه و کاربردی)، رشد (تجاری سازی)، بلوغ (نفوذ و توسعه بازار) و درنهایت دوره افول است. فن آوری تولید شده (اعم از دانش، فرآیند، محصول، روش و سیستم) در دوره بلوغ خود به کاربرد حداکثری در بازار رسیده و پس از آن منحنی جهت نزولی در پیش گرفته و کاربرد آن کاهش می یابد که این قسمت مرحله افول فن آوری نامیده می شود. به علاوه در تولید فن آوری، چهار مولفه اساسی نقش دارند که کلیه عملیات سازماندهی و مدیریت برای اداره نهادهای درگیر در فعالیت تکنولوژیکی در محدوده آنها قرار می گیرند: الف) سخت افزار: شامل ابزار، ماشین آلات و تجهیزات سخت افزاری ب) انسان افزار: تجربیات، مهارت ها، دانش و خلاقیت متبلور در مدیران، مهندسان، تکنسین ها، کارگران و... ج) اطلاع افزار: اطلاعات، اسناد و مدارک گوناگون جهت کاربرد در تولید فن آوری؛ شامل رویه ها، نظریات، شرح فرآیندها، دستورالعمل ها و مجموعه نرم افزارها د) سازمان افزار: فن آوری تجسم یافته در نهادها؛ شامل ساختارها، دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، شرکت های دانش بنیان، کارگاه ها، کارخانه ها و آزمایشگاه ها و... البته از نگاه دیگر، مولفه نخست سخت افزار و سه مولفه بعدی نرم افزار نامیده شده اند. در فعالیت های پژوهش و فن آوری صنعت نفت، داشتن دیدگاه صحیح،توجه به مولفه های اساسی فوق و چرخه عمر فن آوری حیاتی بوده و کلیات مدیریت فن آوری باید به تمامی مدیران، کارشناسان و فعالان این بخش آموزش داده شود. با دقت در چرخه عمر فن آوری و مولفه های اساسی آن می توان به ریشه نگاه ویژه مدیران عملیاتی و میانی صنعت نفت به فن آوری به عنوان یک فعالیت جنبی پی برد. در فعالیت روزمره و عملیاتی، فن آوری بلوغ یافته (اعم از دانش ها، فرآیندها، خدمات، کالاها و تجهیزات و سیستم ها) استفاده می شوند. اما بخش تحقیق و توسعه در مراحل ابتدایی چرخه عمر فن آوری است؛ در حالی که مدیران عملیاتی در شرایط تحریم به دنبال تهیه کالاها و تجهیزات جاری مورد نیاز هستند، تحقیق و توسعه در کوتاه مدت عملا مشکلات روزمره و جاری بخش عملیات را حل نمی کند. حل مشکلات جاری بخش های عملیاتی منوط به بومی سازی ساخت کالاها و تجهیزات (دارای فن آوری بلوغ یافته) است که به طور عمده از طریق مهندسی معکوس و در کارخانه ها صورت می گیرد؛ بومی سازی یک فعالیت هزینه بر، سنگین و عملیاتی است و به احتمال زیاد در میان مدت پس از تولید، فن آوری مدنظر شروع به افول خواهد کرد و فن آوری های جدید جای آن را خواهد گرفت. فعالیت بومی سازی نیازمند ساختار، اختیارات، مقررات و دستورالعمل ها، بودجه و مدیریت مجزای از فعالیت تحقیق و توسعه است. زیرا مولفه های «بومی سازی یک فن آوری بالغ» شامل سخت افزار، انسان افزار، اطلاع افزار و سازمان افزار کاملا متفاوت از مولفه های توسعه فن آوری است. در حال حاضر سازمان های عملیاتی بر اساس دیدگاهی نامناسب از چرخه عمر و مولفه های فن آوری برای برآورده کردن نیازهای جاری خود در زمینه کالاها و تجهیزات به دانشگاه ها (مرکز علوم پایه و بنیانی) و پژوهشگاه ها (مرکز علوم کاربردی) روی آورده اند و با این روش بدیهی است که نتیجه ای نگرفته و از زمینه تحقیق و توسعه روی گردان می شوند. حتی در صورت انجام فعالیت تحقیق و توسعه و خلق یک فن آوری جدید (نظیر دانش، فرآیند، خدمات، کالا، تجهیزات و سیستم جدید)، به علت تفاوت ماهوی، فن آوری جدید قابل نفوذ و انتشار در محیط عملیاتی نبوده و در مدیریت پژوهش و فن آوری بایگانی می گردد؛ چراکه فن آوری مورد نیاز محیط عملیاتی به کالا و تجهیزات جاری منحصر شده و تنها شرکت های دانش بنیان و کارخانه های ساخت توان تولید این گونه فن آوری را خواهند داشت. با این دیدگاه، اعتبارات محدود اختصاص یافته به تحقیق و توسعه، در اختیار مدیران عملیاتی قرار می گیرد. حال آنکه نیازی به خروجی فعالیت پژوهش و فن آوری ندارند. پژوهش و توسعه یک فعالیت دانش محور متعلق به آینده سازمان بوده و باید اعتبارات آن در ساختار و سازمان واحدی (برای مثال پژوهش و فن آوری شرکت های اصلی) بر نیازها و اولویت های فن آورانه آتی سازمان متمرکز شود. بنابراین توزیع اختیارات و اعتبارات محدود پژوهش در بخش های گسترده و مختلف سازمان (شرکت های فرعی) بر مبنای دیدگاهی نادرست منجربه نتیجه ای در حوزه تحقیق و توسعه نخواهد شد. هم چنین زیرساخت سازمانی، ساختاری، مقرراتی، انسانی و اعتباراتی (یا همان مولفه های اصلی مدیریت پژوهش و فن آوری) بخش تحقیق و توسعه کاملا متفاوت از بخش عملیاتی، اجرای پروژه ها و یا ساخت داخل بوده و این بخش ها را نمی توان به طور یکسان و مشابه مدیریت و اداره کرد. به عنوان مثال زمان بندی، مقررات و پرداخت اعتبارات اجرای یک طرح پژوهشی کاملا متفاوت از اجرای یک پروژه اجرایی است. حاصل آنکه در نظام پژوهش، فن آوری و نوآوری وزارت نفت نیازمند نگاه دقیق تر و صحیح تری به فن آوری و توسعه همه بخش های مورد نیاز تحقیق و توسعه شامل انسان افزار، اطلاع افزار و سازمان افزار (به صورت متمرکز) هستیم و با توجه به الزامات تحقیق و توسعه، این بخش باید از سایر بخش های سازمانی مجزا درنظر گرفته شود. جمع بندی و نتیجه گیری در نظام پژوهش، فن آوری و نوآوری وزارت نفت، نگاه دقیق تر و صحیح تر به فن آوری (مولفه های اساسی و چرخه عمر فن آوری) حیاتی بوده و کلیات مدیریت فن آوری باید به تمامی مدیران و کارشناسان و فعالان این بخش آموزش داده شود. در نظام پژوهش، فن آوری و نوآوری وزارت نفت نیازمند توسعه همه بخش های مورد نیاز تحقیق و توسعه شامل انسان افزار، اطلاع افزار و سازمان افزار هستیم. از آنجا که فعالیت تحقیق و توسعه، نیازمند الزامات سازمانی، ساختاری، مقرراتی، انسانی و اعتباراتی ویژه ای است، این بخش باید مجزا و کاملا متفاوت از بخش عملیاتی، اجرای پروژه ها یا ساخت داخل دیده شده و ساختار، اختیارات، مقررات، دستورالعمل ها و اعتبارات مورد نیاز در اختیار آن قرار داده شود. فعالیت بومی سازی کالاها و تجهیزات جاری، نیازمند ساختار، اختیارات، مقررات و دستورالعمل، بودجه و مدیریت مجزای از فعالیت تحقیق و توسعه است. در وضعیت کنونی، هزینه کردن جزئی اعتبارات، منجر به نتیجه مدنظر تحقیق و توسعه نشده و اختیارات و اعتبارات پژوهش و توسعه مرتبط با مقولات دانش محور و متعلق به آینده سازمان باید در ساختار و سازمان واحد (پژوهش و فن آوری شرکت های اصلی) متمرکز شده و به نیازها و اولویت های فن آورانه آتی سازمان بپردازد.