درآمدی بر شناخت کاروانسراهای درون شهری بیرجند

کاروانسراها از جمله بناهای تاریخی با ارزش ایران بوده و در دوره اسلامی ایجاداین گونه بناها با ویژگی های گوناگون در شهر و روستا و در کنار جاده های حاشیه کویر و معابر کوهستانی با نامهای مختلف چون رباط و کاروانسرا رو به توسعه نهاد. منطقه قهستان در شرق ایران و جنوب خراسان بزرگ، از نقاطی است که با وجود داشتن آثار تاریخی فراوان، فرهنگ آن کاملا ناشناخته باقی مانده است. وجود آثار تاریخی که قدمت بسیاری از آنها به دوران پیش از تاریخ می رسد و تپه ها و محوطه های باستانی و سنگ نگاره ها، نشان از اهمیت این منطقه در طول تاریخ دارد. رباطها از جمله یادگارهای تاریخی شهر بیرجند محسوب میگردند که برای حفظ و رونق تجارت و اقتصاد بوجود آمدهاند. فاصله بسیار میان مراکز تجاری، مداخله عوارض طبیعی ازجمله بیابان، خطر جنگهای داخلی متعدد و در اعصارگوناگون حمله بیگانگان به صورت سازمان یافته صرف نظر از تهدید دائمی، وجود جایگاه های امن را برای تامین استراحت کاروانها و بازرگانان ایجاب می کرد. کاروانسراهای شهرستان بیرجند مربوط به دوره های قاجاریه و پهلوی بوده و از ویژگی معماری چهار ایوانی و دو ایوانی و متفرقه برخوردار می باشند. بیشترآنها در دو طرف رود (خیابان جمهوری اسلامی) و راسته بازار قرار داشت. مهمترین این قبیل کاروانسراها قیصریه بود که از نظر ساختمانی خیلی شبیه به تیمچه های قدیم تهران، مانند تیمچه معروف حاجب الدوله بود که دارای دو طبقه بود قیصریه بیشتر محل رفت وآمد بازرگانان و مخصوصا تجار یزدی بود که از فعالترین بازرگانان به شمار می رفتند و از بمبئی در هندوستان تا یزد گسترده بودند. از دیگرکاروانسراها می توان به کاروانسرای مستوفی، محسن زاده، ملامحمد حسن مودی، علوی وخرازی اشاره کرد.
در این مقاله به معرفی و مطالعه ویژگی های معماری و کاربری کاروانسراهای بیرجند با توجه به آثار و شواهد موجود مانند نقشه ها و عکس های هوایی خواهیم پرداخت.