درآمدی بر آثار ادبی زبان ختنی

کشف مدارک و اسناد بومی در ناحیه ختن و غارهای هزار بودا، بر کاغذهای چینی مرغوب توسط هییت های اکتشافی غربی و ژاپنی در پایان سده نوزدم و آغاز سده بیستم، فصل نوینی در تاریخ ختن گشود. بررسی این مدارک به گویش کم شناخته شده ایرانی، همراه با اصطلاحات فنی از سنسکریت و پراکریت در زمینه های ادبی، علمی، اداری، سیاسی، پزشکی و... پیشینه تاریخی و فرهنگی ختن را روشن ساخت. زایران چینی از سده پنجم به نوعی آیین و سنن مذهبی اشاره می کنند که هندی و بودایی است، اما پیش از آمدن دین بودایی و به ویژه مکتب مهم آن، «مهایانه» عقاید ایرانی باستان رواج داشته است. ادبیات ختنی بودایی آثاری از این راهیابی عقاید باستانی را به ختن نشان می دهند.