شفافیت در معماری خانه های قاجاری تبریز

اصل شفافیت به معنای حرکت و تکامل هستی از کیفیت مادی به کیفیت روحی در روند کلی معماری جهان نیز دیده می شود و معماری در طول تاریخ به سمت شفافیت و به بیان معمارانه، کم کردن ماده و افزایش فضا حرکت می کند. لکن این روند در معماری ایران به صورت بارزتری خود را نشان میدهد و جهان بینی اسلامی که پس از حضور اسلام در ایران بر این سرزمین حاکم می شود و به اصل تکامل هستی از حالت مادی به حالت روحی معتقد است، به این روند سرعت میبخشد. بارزترین جایگاه این ویژگی در معماری خانه های ایرانی دیده می شود که در دوران صفویه و قاجار به اوج شکوفایی میرسد. تبریز به عنوان شهر ولیعهدنشین در دوران 150 ساله حکومت قاجار، بستر خوبی برای ظهور و تکامل معماری خانه بوده است و روایت شفافیت در این خانه ها به وضوح خوانده میشود.
فضا جوهر معماری است و شفافیت معماری خانه های تبریز را عمدتا بایستی در شفافیت فضایی آن سراغ گرفت. فضا در معماری این خانه ها به حداکثر گشادگی و سبکی میرسد و این امر با تکیه بر دانش و تجربه عظیم ساختمانی و با کاستن از ماده بنا، و به موازات آن، افزایش فضا صورت میگیرد. در معماری از مکعب بنا تا آنجا که ممکن است توسط حیاطها، ایوانها، گشادگی ها، روزنه ها و نورگیرها کاسته می شود و آنچه که از ماده باقی میماند، حداقلی است که برای برپا ماندن بنا لازم است.
از فضا به سلسله فضاها در معماری این خانه ها میرویم؛ سلسله فضاها در خانه های تبریز ضمن اینکه محدوده بوده و شخصیت خود را دارند و از فضاهای دیگر قابل شناسایی هستند، در یک ترکیب کاملا واحد قرار میگیرند، بهطریقی که حرکت انسان در درون سلسله فضاهای یک بنا، حرکتی سیال و لغزنده است و در مجموع یک کلیت واحد فضایی را دریافت میکند. در این خانه ها، فضای درونی بنا، توسط ایوان گشاده آن به فضای بیرونی متصل می شود و مرز بین فضای بیرون و درون از میان برداشته می شود و سلسله فضا، گستردگی بیشتری می یابد. سه فضای اصلی این خانه ها یعنی فضای حیاط، ایوانها و فضای اتاقها با چنان گشادگی به یکدیگر اتصال مییابند که گویی فضای باز از درون بنا عبور میکند و کالبد بنا مانعی در مقابل سیلان فضا نیست و منتهای شفافیت و سبکی در سلسله فضایی آن پدید میآید. الگوی حیاط مرکزی در دوران قاجار با شکستن دیواره های حیاط مرکزی و ایجاد حیاطک هایی در ارتفاع متصل به حیاط اصلی به حداکثر قوت خود میرسد و این الگو در جهت شفافیت تکامل می یابد.