شیخ محمود شبستری و مسئله کثرت ادیان

سنجش، تایید یا تکذیب هیچ یک از آرای معطوف به واقعیت کثرت ادیان، همچون حصرگرایی 4 شمول گرایی 5 یا کثرت گرایی 6 دینی، که از مهم ترین مباحث دو حوزه فلسفه دین و کلام جدید به شمار می آیند، مقصود این نوشتار نیست. بلکه این پژوهش بی هیچ ارزش داوری، تنها در پی تبیین رویکرد یکی از متاملان و عارفان شهیر ایرانی اسلامی نسبت به مقوله کثرت ادیان است و می کوشد تا پرده از چهره رای خاص وی درباره این مقوله مهم بردارد. هرچند که در حاشیه، به خود مدعای کثر تگرایی و رابطه آن با تجارب دینی نیز می پردازد و از منظری پدیدار شناختی، این دو امر را بررسی می کند. شیخ محمود شبستری که از عرفای نامدار ایرانی اسلامی، و از نظریه پردازان عرصه اندیشه دینی– عرفانی به شمار می آید، محور و منظور این نوشتار است. وی که در ارایه آرای مربوط به دین، بر بنیاد جهان بینی عرفانی تکیه دارد، کوشیده است تا حاصل تاملات خویش را به هر دو زبان نظم و نثر، و در مطاوی آثاری ارجمند اما موجز به ظهور رساند. از وی، همچون برخی دیگر از عرفا، درباره مقوله کثرت ادیان نیز رای و نظری باقی مانده است. قصد این نوشتار پرداختن به رای واقعی او درباره مسئله تکثر ادیان است، تا بدین وسیله شعاعی هرچند کم رنگ، به ویژه درباره آرای معطوف به کثرت ادیان بر اندیشه شبستری به طور خاص، و عرفان اسلامی به طور عام بیافکند و رای شیخ را در این باره بازنماید. نگارنده برآن باور است که حاصل کار نه تنها به شبستری، که به سایر عارفان اسلامی نیز قابل تعمیم است، زیرا همگی این بزرگان، چنان که فروتر تبیین خواهیم نمود، از نظر فکری و به ویژه فلسفی، در یک محدوده زمانی و تحت سیطره یک نظام و سنت اندیشگانی واحد به سر می برده اند.