نظریه تطور طبیعی شهر؛ رویکردی در شناخت توسعه فضایی شهر در ایران

شهر بجنورد همانند بسیاری از شهرهای کشور از سالهای 1340 تاکنون دگرگونی ای همهجانبه و بی ابقه ی را از سرگذرانده است که شناخت ماهیت، ابعاد و آثار آن اهمیت بسیار دارد. درباره منشا، روند و پیامدهای این تحولات در بجنورد تاکنون بررسی هایی انجام گرفته و برخی این شهر را از نظر فضایی کالبدی در معرض پراکندگی شهری دانسته اند. پژوهش حاضر، با نگاه انتقادی به اینگونه قضاوتها سعی کرده است که تحولات فضایی– کالبدی شهر بجنورد را بررسی و تحلیل کند، چرا که بهنظر میرسد پدیده گسترش شهری و به طور خاص پراکندگی فضایی- کالبدی شهرهای ایران را نمی توان بر پایه معیارها و نظریه های کلاسیک پراکنده رویی شهری برخاسته از تجربه غربی- اروپایی به درستی درک کرد، بلکه باید در چارچوب شرایط و فرایندهای حاکم بر کشور به طور عام و شهرها بهطور خاص، بررسی و تحلیل شود. با توجه به ماهیت مساله و اینکه جامعه آماری (محدوده مطالعاتی) کل شهر بجنورد بوده، تحقیق به شیوه فراتحلیل و بر اساس داده-های ثانویه صورت گرفته است. نتیجه پژوهش این بوده است که ماهیت عوامل و فرآیندهای موثر در دگرگونی های شهر بجنورد ایجاب می کند که گسترش این شهر در فاصله سالهای مورد بحث، پراکنده رویی شهری تلقی نشود، چرا که افزایش مکرر محدوده شهر بجنورد موجب شده تا تعداد 14 روستا با زمین ها و تاسیسات مربوط و چند سکونتگاه غیررسمی موجود، در اثر تصمیم مدیریتی در محدوده رسمی جدید شهر قرار گیرند و در نتیجه نسبت مساحت شهر به جمعیت آن از نظر کمی به طور ناگهانی افزایش یابد. علاوه بر این، با در نظر داشتن ماهیت و ویژگی های پراکنده رویی کلاسیک شهر در تجربه غرب و اروپا؛ آنچه که در توسعه فضایی محدوده قانونی شهر بجنورد رخ داده است؛ ماهیتا نمیتواند نماینده عوامل و فرآیندهای پراکنده رویی شهری باشد، زیرا الحاق هسته-های روستایی موجود در حاشیه شهر و ایجاد شهرک های سکونتی– اداری پدیدهای برنامه ریزی شده است که طبق سیاست و تصمیم های دولت و مدیریت شهری در راستای گسترش بلندمدت این شهر صورت گرفته است. از اینرو، با توجه به واقعیتهای موجود، این وضع را میتوان در چارچوب گسترش و تطور طبیعی و اقتضایی شهر بجنورد قلمداد کرد.