رفتار عناصر اصلی و کمیاب کانی تورمالین در پگماتیت های منگاوی و گنجنامه (استان همدان)

پگماتیت های منگاوی (جنوب خاوری همدان) و گنجنامه (جنوب باختری همدان) بخشی از توده گرانیتوییدی الوند در پهنه سنندج-سیرجان هستند. ترکیب تورمالین ها در منطقه منگاوی شورل و در منطقه گنجنامه شورل-فویتیت است. در تورمالین های گنجنامه، مقدار Al و به تناسب با آن، مقدار جایگاه خالی X بیشتر از منطقه منگاوی است؛ اما در کل، جانشینی های اصلی در هر دو نوع تورمالین از انواع پروتون زایی و افزایش آلومینیم و جانشینی هایی است که در آنها افزایش Al و جایگاه خالی X و کاهش Fe روی می دهد. جانشینی نوع اول به پیدایش اولنیت منجر شده و دومی موجب پیدایش فویتیت و تورمالین های حاوی آلومینیم و جایگاه خالی X شده است. نبود ترکیب دراویت و وجود Fe# بیش از 8/0 در همه نمونه های آنالیزشده نشان دهنده ماگمایی بودن تورمالین در این پگماتیت هاست. افزون بر این، وجود جانشینی هایی از نوع جایگاه خالی X و Na+Al (سازندگان اولنیت) را می توان نشان دهنده ماگمایی بودن تورمالین دانست؛ زیراکه عناصر مورد نیاز تورمالین (بور، آهن، سدیم و آلومینیم) از خود سیال ماگمایی تامین شده است. مقدار HREE ها در تورمالین های منگاوی به علت همراهی با گارنت بسیار کم است؛ اما تورمالین های گنجنامه در نبود گارنت دارای مقدار بالایی از این عناصر هستند. ازاین رو، اگرچه تورمالین ها دارای جانشینی های گسترده ای هستند؛ اما تمایل چندانی به جذب عناصر خاکی نادر ندارند. کانی های همایند (پاراژنز) تورمالین بیشترین تأثیر را در کنترل مقدار عناصر خاکی نادر آن دارند.