از معارف پروری تا به چنگیز پرستی

ادبیات فارسی تاجیکی ماوراالنهر در دو دهه اول سده بیست بیشتر در سه مرکز فرهنگی رونق یافت. یکی از این مرکزها خجند بود که آنجا تاش خواجه اسیری (1864-1916) در ادبیات روشنگری نقش اساسی داشت. یکی از بزرگترین مرکزهای فرهنگ تاجیکان، چون عصرهای گذشته، سمرقند بوده که حوزه روشنگری آن به سرعت دامن پهن می کرد. در ادبیات جدیده این حوزه، به خصوص سید احمد خواجه صدیقی عجزی (1888-1927) و داستان های منظوم او، مرآت عبرت (1913) و انجمن ارواح (1913)، ایده آل های معارف پروری (روشنگری) را خیلی برجسته افاده نمود. با این داستان های عجزی، در ادبیات تاجیکی، جریان رمانتیک رواج یافته برخی از سنت های ادبیات، که کم و بیش به رمانتیسم نزدیکی داشتند، مضمون و محتوی نو پیدا کردند و خیال پروری اجتماعی و آرزوی آینده درخشان، که در آثار بسیار اندیشه پروران شرق می بینیم، در شعر عجزی، با واقعیت مشخص زمان بیشتر وابستگی یافت و به واقعیت بیشتر نزدیک شد. واقعیت اجتماعی دو دهه اول قرن، چنانچه انقلاب یکم روس ها در سال 1905، بیش از پیش موجب قوت گرفتن بنیاد حیاتی غایه های معارف پروری گردید و برای افزایش رابطه های بین المللی روشنگران زمینه ای به وجود آورد، آرمان های زیبایی شناختی روشنگری مشخص تر شد و در دایره بینش رمانتیک هم نشانه های مشخص را صاحب گردید. در سمرقند، معارف پروران فداکاری، چون عبدالقادر شکوری سمرقندی و مفتی محمود خواجه بهبودی و ابراهم جرات و دیگران، عمل کرده اند...