بررسی تطبیقی چهار مدل تبیینی در توجیه زبان عرفان

چهار مدل متفاوت در تبیین زبان و توجیه بیان پذیری عرفان عبارت اند از: 1. مدل حافظه (بیان خاطره شهود)؛ 2. مدل عقل شهودی؛ 3. مدل تشبیه؛ 4. مدل تجلی. مدل حافظه، بیان حین شهود را منتفی می داند؛ اما بیان خاطره شهود پس از گذشت واقعه شهود، به دلیل امکان رده بندی و مفهوم پردازی ممکن می شود. مدل عقل شهودی، با پذیرش کارکردی از عقل به نام شهود، حضور عقل در مقام قلب و شهود عقلی را در متن شهود قلبی ممکن می شمرد که مباشرت بیان عقلی را نتیجه می دهد. مدل تشبیه، «بیان» عرفان را درآمدن حقیقت هستی (وحدت شخصیه) به قالب الفاظ و مفاهیم می داند؛ وهم که کارکردش صورت گری است، متکفل تشبیه می گردد و به همراهی تنزیه عقلی، تشبیه در عین تنزیه عاید فهم می شود. در مدل تجلی، بیان، تجلی اسماء الهیه است در قالب الفاظ (تجلی اسم الاسمی) و چون خود اسماء الهیه نیز تجلی حق اند، بیان یا اسم الاسم، تجلی ذات حق و بیان او خواهد بود. با مقایسه این مدلها و بررسی نقاط قوت و ضعف آنها، می توان گفت بیان پذیری بالامکان دارای توجیه و طریقی عقل پذیر است.
تازه های تحقیق با ارائه مدل های یادشده، روشن شد که به زبان درآمدن عرفان و بیان شهود عرفانی به معنی «در کسوت الفاظ درآمدن»، نه در ساحت فهم و نه در ساحت زبان، نه تنها مانعی ندارد دارای تبیین معقول و موجهی نیز می تواند باشد. البته ممکن است برخی از مدل های یادشده نسبت به برخی دیگر دارای قوت ها و ضعف هایی باشند و یا برخی نسبت به بقیه، ارجحیت مطلق داشته باشند؛ اما به هرحال روشن است که در همه این مدل ها با مبانی عقل پذیر و البته مختلف، بیان توجیه شده و مسیر نسبتا روشنی در پیش پای آن ترسیم شده است. بدین ترتیب، این ادعا که بیان پذیری نمی تواند دارای توجیه معقول و موجهی باشد و اساسا و بداهتا ناممکن است، به صواب نخواهد بود.