واکاوی موانع پیش روی بیمه اجتماعی روستاییان با استفاده از فرایند تحلیل شبکه ای در شهرستان همدان

مقدمهامروزه به دلیل نقش و جایگاه روستاها در فرآیندهای توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در مقیاس محلی، منطقه ای، ملی و بین المللی و پیامدهای توسعه نیافتگی مناطق روستایی چون فقر گسترده، نابرابری فزاینده، رشد سریع جمعیت، بیکاری، مهاجرت، حاشیه نشینی شهری و غیره توجه به توسعه روستایی بیشتر و حتی مقدم بر توسعه شهری گردیده است. از این رو مسئله رفاه و تامین اجتماعی در این مناطق اهمیت بیشتری می یابد. در این راستا صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر به منظور کاهش بخشی از چالش ها و بهبود شرایط لازم برای تثبیت جمعیت فعال در روستاها و ارتقای کیفیت زندگی آنها از سال 1384 فعالیت خود را آغاز نموده است. با گذشت قریب 10 سال از فعالیت صندوق، آمارها و گزارش ها نشان می دهد که روند گسترش بیمه اجتماعی و عضویت روستاییان طی چند سال گذشته به کندی انجام گرفته و با موانع و عوامل گوناگون بازدارنده مواجه بوده است. از این رو شناخت عوامل بازدارنده و موانع موجود، فراهم سازی زمینه ها و شرایط لازم به منظور گسترش این نوع بیمه در راستای تحقق توسعه پایدار روستایی ضروری است.
مبانی نظریدر رابطه با چگونگی تامین رفاه برای اعضا و قشرهای جامعه، دو نوع دیدگاه کلی وجود دارد که در واقع از دو مکتب اصالت فردی و اصالت جمعی الهام می گیرد.یکی از این دو شیوه نظریه «ترمیمی» است که بر اساس آن برای تامین رفاه اجتماعی افراد جامعه را باید آزاد گذاشت تا هر طور مایل هستند در این زمینه سرمایه گذاری کنند و دولت زمانی می تواند دخالت کند که نقش کمک رسانی و ترمیمی داشته باشد و وظیفه عمده بر عهده بخش خصوصی است. در مقابل نظریه ای وجود دارد که وظیفه اصلی و اساسی را متوجه دولت و نهادهای دولتی وابسته به آن می داند و به نظریه نهادی معروف است که بر اساس آن برای تامین رفاه اجتماعی دولت موظف است راسا اقدام به برنامه ریزی، سیاست گذاری و اجرای برنامه های مختلف خدمات اجتماعی کند. رفاه اجتماعی روستایی فرآیندی مستمر، پویا و پایدار است که منجر به ایجاد مجموعه شرایط لازم در تواناسازی مردم روستایی از طریق دولت و نهادهای مدنی و سازمان های مسئول برای بهبود مستمر کیفیت زندگی می شود و از سوی دیگر راهکاری در جهت برقراری تعادل های فضایی و تحقق عدالت اجتماعی و پایداری اجتماعی می باشد. یکی از خط مشی های مهم در این زمینه، اجرای یک نظام بیمه ای کارآمد می باشد. در واقع راهبرد بیمه های اجتماعی یک نوع ضمانت اقتصادی از جانب جامعه برای افرادی که تحت پوشش قرار می گیرند، فراهم می گردد.
روش تحقیقتحقیق حاضر از لحاظ هدف کاربردی و از نظر ماهیت، جزء مطالعات کیفی محسوب می شود. در این راستا به منظور ارائه تصویری روشن از چالش های فراروی بیمه اجتماعی روستاییان در قالب یک مدل، از روش تئوری بنیانی استفاده شده است. فرآیند نمونه گیری در تحقیقات کیفی از نوع غیر احتمالی و هدفمند یا ضابطه مند است. در این راستا تعداد 60 نفر از کارگزاران (17 نفر) و بیمه گذاران (30 نفر) شهرستان همدان و کارشناسان (13 نفر) خبره در این زمینه بر اساس تسلط و آگاهی به موضوع با استفاده از تکنیک گلوله برفی به عنوان نمونه انتخاب شدند. مصاحبه ها تا زمان رسیدن به مرحله اشباع تئوریک ادامه یافت. به طور کلی روش تئوری بنیانی شامل سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی می باشد. در مرحله بعد به منظور تعیین روابط بین مشکلات و اولویت بندی آنها در راستای حل مسائل اصلی، از روشANP استفاده شده است. مدل تحلیل شبکه شامل چهار مرحله اصلی است: مرحله اول، شامل تعیین متغیرها و معیارهای مناسب با موضوع مورد بررسی است که در این مطالعه برای استخراج مقوله های اصلی در قالب مشکلات از روش تئوری بنیانی با بکارگیری نرم افزار Nvivo استفاده گردید. مرحله دوم، شامل تعیین روابط و ارتباطات بین عناصر و خوشه ها می باشد که به این منظور از روش دیماتل استفاده شده است. مرحله سوم شامل مقایسات زوجی بین عناصر و خوشه ها به منظور تعیین ضرایب اولیه با استفاده از نرم افزار Super Decision است. مرحله چهارم، شامل تشکیل سوپرماتریس و تعیین ضرایب نهایی عناصر می باشد.
یافته های تحقیقبه طور کلی بر اساس نتایج به دست آمده، 83 کد از متن مصاحبه ها استخراج شد که پس از تحلیل، ترکیب و تلفیق آنها در قالب 11 مقوله اصلی طبقه بندی شدند که عبارتند از: مشکلات اجتماعی-اقتصادی، ساختاری-زیربنایی، انگیزشی-نگرشی، ناهماهنگی نهادی، تبلیغات و اطلاع رسانی، مدیریتی-اجرایی، کمبود منابع انسانی، اخلاق حرفه ای و مالی –اعتباری. پس از تعیین مقوله های اصلی در قالب مشکلات، به منظور تعیین روابط و ارتباطات بین عناصر و خوشه ها و اولویت بندی مشکلات از روش ANP استفاده شد. براساس نتایج به دست آمده مشکلات مدیریتی و اجرایی، مشکلات اجتماعی و اقتصادی و ناهماهنگی نهادی به تربیب به عنوان مهمترین و اساسی ترین مشکلات پیش روی توسعه بیمه اجتماعی روستاییان شناخته شده اند.
نتیجه گیریبا گذشت قریب 10 سال از فعالیت صندوق، آمارها و گزارش ها نشان می دهد که روند گسترش بیمه اجتماعی و عضویت روستاییان طی چند سال گذشته به کندی انجام گرفته است. بخشی از این مشکلات درونی است و به ساختار جامعه روستایی کشور ارتباط دارد و بخش دیگر محدودیت هایی است که از خارج از روستا سرچشمه می گیرد. در این راستا به نظر می رسد که علت اصلی بسیاری از این مشکلات ریشه در فقدان برنامه ریزی مشخص و هدف دار به منظور ترکیب بهینه فعالیت ها در حوزه رفاه روستایی به کمک زیر مجموعه های صندوق می باشد. از اینرو تنظیم برنامه های فعلی و برنامه های آینده بر اساس محاسبات بیمه ای با توجه به واقعیت های اقتصادی و اجتماعی جامعه روستایی در راستای پایبندی دولت به تعهدات قانونی خود در قبال بیمه گذاران الزامی است.
در این زمینه، سازماندهی و هماهنگی فعالیت ها و خدمات در هر یک از حوزه های بیمه ای، حمایتی و امدادی و ادامه روند همکاری صندوق با دو نهاد کمیته امداد و بهزیستی منوط به پرداخت حق بیمه مددجویان، همکاری و هماهنگی بیشتر بین بیمه سلامت با بیمه اجتماعی روستاییان ، تشکیل کمیسیون پزشکی مستقل از سازمان تامین اجتماعی و تعیین میزان سلامتی و درصد از کارافتادگی بیمه شدگان در تمام سطوح سنی در بدو ورود در راستای پایداری و تداوم فعالیت های صندوق در بلند مدت پیشنهاد می شود. در راستای رضایتمندی بیمه گذاران فعلی و افزایش تمایل جوانان روستایی به این نوع بیمه، لزوم بازنگری در آئین نامه اجرایی و قوانین صندوق ، تعریف سطوح درآمدی بالاتر با توجه به سطح اقتصادی موجود در جامعه و تغییرات ارزش پول الزامی به نظر می رسد. به علت اختیاری بودن این نوع بیمه و نبود فرهنگ سازی لازم در جامعه روستایی، انجام تبلیغات وسیع و ساخت برنامه های تلویزیونی و رادیویی هدفمند و توزیع بروشورهای آموزشی در اماکن پر رفت و آمد روستا ضروری است.
در پایان حمایت مالی بیشتر از کارگزاران به عنوان بازوهای اصلی صندوق در مناطق روستایی، نظارت بیشتر بر کیفیت و چگونگی عرضه خدمات به روستاییان و برگزاری دوره های آموزشی منظم به منظور بروزرسانی اطلاعات و دانش کارگزاران پیشنهاد می شود.