فرقه دموکرات آذربایجان خودمختاری یا تجزیه طلبی و نقش سران اران

هدف از تشکیل حزب : «دموکرات اسلامی مساوات» - در شهر باکو - تشکیل یک کشور بزرگ اسلامی بود، تحت رهبری ترکان آسیای صغیر. این حزب در ماه رمضان 1336 ه .ق/ تیرماه 1297 ش/ ماه ژوئن 1918 م، استقلال بخشی از سرزمین قفقاز را تحت عنوان «جمهوری مستقل آذربایجان» اعلام کرد. با فروپاشی مساواتی ها و تسلط بلشویک ها نیز نام آذربایجان را بر همان بخش از سرزمین قفقاز حفظ کردند و آن دیار به نام «جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان» نامیده شد. حال آن که آن سرزمین هیچگاه نام «آذربایجان» نداشت و «اران» نامیده می شد. چنین می نماید که گذاشتن نام «آذربایجان» بر قسمتی از خاک قفقاز یعنی «اران» - در آینده- می تواند دست آویزی باشد برای دولتمردان آن سوی ارس و ادعا کنند که «آذربایجان» دو قسمت گردیده است؛ و در صورت امکان طمع ارضی خود را درباره ی «آذربایجان» اعمال نمایند. این اقدام در سال 25-1324 ش (با تشکیل فرقه ی دموکرات آذربایجان در تبریز) با رهبری «سید جعفر پیشه وری» (که از سوی میرجعفر باقراوف، رئیس جمهور آذربایجان شوروی و سران مسکو حمایت علنی می شد) میوه داد و ماهیت اصلی خود را نشان داد. سران فرقه، در تدارک جدایی «آذربایجان» بودند. اما اقدامات حساب شده ی احود قوام السلطنه «نخست وزیر وقت ایران» و استفاده از شرایط سیاسی آن روزگار، زمینه ی تخلیه ی خاک ایران، از نیروهای ارتش سرخ شوروی را تدارک دید و سرانجام، فروپاشی فرقه ی دموکرات آذربایجان هم فراهم شد.