میرزا صالح شیرازی و سنت گرایی بازتابی

هدف مقاله بررسی امکان کاربرد مفهوم «سنت گرایی بازتابی» بامطالعه تجربی سفرنامه میرزا صالح شیرازی است. منظور از سنت گرایی بازتابی واکنش سنت در ایران در مقابل خود سنت ناشی از برخورد با مدرنیسم غربی است. روش تحقیق کتاب خانه ای و با استفاده از اسناد تاریخی انجام شد. پنج نفر ایرانی در سال 1230 ق برای تحصیل به انگلستان فرستاده شدند. این ها دومین گروه از دانشجویان ایرانی بودند که برای تحصیل به انگلستان اعزام می شدند. میرزا صالح شیرازی یکی از اعضای این گروه بود که شرح این سفر و چگونگی زندگی خود در انگلستان را به صورت سفرنامه ای باقی گذاشته است. محصلان پیش از 3 سال در انگلستان ماندند. میرزا صالح جریان این سفر را از جمادی الثانی 1230 (آوریل 1815) روز حرکت و تا صفر 1235 (نوامبر 1819) یعنی زمان حرکت از ارز روم به سمت تبریز شرح می دهد. سفرنامه میرزا صالح را در چند محور زیر از دیدگاه او بررسی می کنیم: 1) روسیه و روس ها؛ 2) وضعیت سیاسی و اجتماعی انگلستان؛ 3) مردم انگلیس؛ 4) ایرانی ها در سفرنامه او؛ 4) خودزندگی نامه. سفرنامه میرزا صالح در این مقاله با رهیافت جدید «سنت گرایی بازتابی» بررسی شد. بررسی سفرنامه میرزا صالح نشان داد: 1) ایرانیان در برخورد به مناسبات غربی از آغاز احساسی دوگانه داشتند: حیرت و تنفر؛ 2) آگاهی ملی و ایران دوستی به شکل جدید عمدتا پیامد مواجهه بافرهنگ غربی بوده است؛ 3) ناکامی در تقلید از غرب سبب تقویت حرکت «بازگشت به خود»، انفعال، پرخاشگری و درنهایت تحول سنت به سنت بازتابی شد.