آسیب شناسی و نقد درسنامه های روش تحقیق در ادبیات فارسی

پژوهش علمی در باب متون ادبی فارسی - اگر آثاری مانند کتب بلاغی و تذکره های فارسی را در حد تلاش های نخستین غیرنظام مند بدانیم- با آشنایی ادیبان ایرانی با مظاهر مدرن غربی در دوران پیش و پس از مشروطه آغاز می شود و اکنون تقریبا بیش از یک قرن را پس پشت نهاده است. در این دوره نسبتا طولانی، حداقل چهار یا پنج نسل از پژوهشگران ادبی ظهور کرده و آثار پژوهشی قابل توجهی در حوزه های گوناگون تحقیقاتی پدید آورده اند؛ اما با وجود تجربه های متعددی که محققان بزرگ معاصر داشته اند، این تجربه ها به صورت مدون و مکتوب ثبت و ضبط نشده و تنها بخش محدودی از تجربه و روش علمی آنان به صورت غیررسمی و از طریق ارتباطات حضوری (رابطه استاد و شاگردی) یا از راه مطالعه آثار پژوهشی محققان بزرگ از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. در دهه های اخیر، با گنجاندن درس «مرجع شناسی و روش تحقیق در ادبیات فارسی» در سرفصل دروس دوره کارشناسی، به صورت رسمی کتاب هایی برای آموزش اصول پژوهش علمی نوشته شده اند. این آثار، به ویژه آنهایی که پیش از دهه اخیر نوشته شده اند، به صورت سنتی به معرفی  «مراجع» اختصاص یافته اند. به نظر می رسد پیش فرض نهفته در ذهن نویسندگان آنها این بوده است که تنها شرط لازم و کافی برای پژوهش در ادبیات، شناخت عناوین منابع و مراجع است. حال آنکه، شناخت منابع، تنها یکی از مراحل میانی تحقیق است و اگر پژوهش روشمندانه و مبتنی بر اصول علمی آغاز نشده باشد، اطلاع از منابع نیز چندان ثمربخش نخواهد بود. دسته دیگری از منابع آموزشی در این زمینه نیز، در حد مقدمات تحقیق مانند تعریف انواع و اقسام تحقیق، تعریف مساله، طراحی سوال و فرضیه، نگارش پیشینه معرفی پایگاه های اطلاعاتی جدید برای جستجوی مقالات و کتاب ها، روش یادداشت برداری (فیش نویسی) و در نهایت روش های معمول «ارجاع دهی» به منابع و ماخذ باقی مانده اند. اگرچه دانستن این مقدمات برای پژوهشگران ادبی کاملا لازم و بایسته است، ولی کافی نیست. علاوه بر این، کتب مذکور به دو امر حیاتی تحقیق علمی؛ یعنی مبانی تئوریک و روش شناسی ویژه علوم انسانی و آموزش شیوه های عملی و نظام مند تحلیل علمی در تحقیقات ادبی نیز بی توجه یا کم توجه بوده اند. در پژوهش حاضر، نگاهی انتقادی و آسیب شناسانه به مهمترین آثاری که در این زمینه نوشته و به عنوان درسنامه مورد استفاده قرار می گیرند، خواهیم داشت.