ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺩﻳﺪﮔﺎﻩ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪ ﺟﺎﺑﺮﻱ ﺩﺭ ﻧﻘﺪ ﻛﻼﻣﻲ ﺗﺮﺍﺙ ﺩﻳﻨﻲ

به نظر جابری، عامل عقب ماندگی جوامع اسلامی در قیاس با جوامع غربی، نگاه ناعقلانی به جهان است؛ بنابراین تحقق پیشرفت در اندیشه عربی اسلامی نیازمند طرحی عقلانی در تمام مسائل فکری است. ویژگی اساسی چنین عقلانیتی، نقد است که با نقد تراث و ابزارهای فکری حاکم بر فرهنگ عربی، یعنی عقل آغاز می شود. اما تعریف جابری از عقل، مبتنی بر نگرش پوزیتیویستی بوده که معرفت غیبی در این حوزه راه ندارد و از مفهوم عقل نهفته در میراث اسلامی غافل بوده است. وی عقل عربی را همان فیزیک متن عربی می پندارد و عقب ماندگی تمدن در فرهنگ عربی را در ارتباط زبان عربی معاصر با حوزه رایج در عصر جاهلی و ارتباط قرآن با آن حوزه می داند و تفاوت میان معرفت شناسی علوم عربی اسلامی و علوم طبیعی و تجربی را که از نظر ماهیت موضوع و روش، دو حوزه معرفتی مختلفند، نادیده گرفته است. جابری هنگام نقد ساختاری، نظام عقلی را به سه نظام بیان، برهان و عرفان دسته بندی نموده و عقل را به سه پاره تقسیم کرده است؛ در حالی که عرصه های فقه، کلام، تصوف و فلسفه تجلیات مختلف این عقل بوده و جابری از ساختار واحد و ارگانیک این عقل غفلت ورزیده است.