تحلیل بصری سازه های تاقی در منظر میدان های تاریخی ایران با تاکید بر میدان های دوران صفوی و قاجاری

سازه های قوسی شکل به ویژه تاق ها، به عنوان یکی از پرکاربردترین عناصر سازه ای در معماری سنتی، از اهمیت ویژه ای در منظر سکونتگاه های تاریخی برخوردارند. این در حالی است که بیشتر پژوهش های انجام شده در این حوزه به مباحث تاریخی و فنی اختصاص یافته و کارکردهای بصری این عنصر در ورای نقش سازه ای آن پنهان مانده است. غفلت از کارکرد فراسازه ای عناصر تاقی، سبب گردیده تا با ابداع شیوه های نوین ساخت و از دست رفتن نقش سازه ای این احجام، کارکردهای بصری این عناصر در منظر شهری، علی رغم نقش بارز هویتی به فراموشی سپرده شود. در این نوشتار تلاش می شود با دریافت و تبیین نحوه ی کارکرد سازه های تاقی در ساماندهی منظر میدان های شهری طراحی شده ی تاریخی، راهکارهایی متناسب با نیازهای معاصر برای طراحی و ساماندهی میدان ها ارایه شود. روند این پژوهش با مطالعات کتابخانه ای شروع گردید؛ و با برداشت نمونه ها از طریق مطالعات میدانی ادامه یافت. در این راستا ابتدا میادین هشت گانه ی موردمطالعه بر اساس نوع کارکرد سازه های تاقی در جداره ی آن ها به سه گونه ی دارای «رواق»، «حجره و حجره تاق نما» و «تاق نما» تقسیم شدند. سپس نقش این عناصر در پوشش جداره ها در دو راستای عمودی و افقی و در دو مقیاس خرد و کلان، بررسی و تحلیل شد. در مقیاس خرد نحوه ی ایجاد ریتم، اتصال جداره ها به ابنیه ی پیرامونی و سردرب میدان و اتصال جداره ها با یکدیگر در بدنه ی میدان ها بررسی گردید. نتایج تحقیق مبین بهره گیری از سه شیوه ی مبتنی بر «تاق کامل»، «ابنیه و ورودی ها» و «ترکیب تاق کامل با نیم تاق» جهت ایجاد ریتم در جداره ها است. بهره گیری از «ترکیب تاق کامل با نیم تاق» در جداره ی میادین، علاوه بر ایجاد ریتم، برای اتصال جداره ی میدان به ابنیه ی پیرامون نیز استفاده شده است. تحلیل های صورت گرفته همچنین چهار شیوه ی به کاررفته در پیوند جداره های میدان ها با یکدیگر شامل «تاق کامل»، «نیم تاق»، «مورب با زاویه 45 درجه» و «بدون ارتباط» را آشکار می کند. در ادامه نحوه ی استقرار دو اشکوب میدان بر روی یکدیگر در راستای عمودی، موردمطالعه قرار گرفت. در اینجا با بررسی ساختار کلی طبقه ی فوقانی به ریشه یابی ایجاد راهروی بیرونی در طبقه ی اول میدان ها به عنوان عرصه ای برای دسترسی و نظاره ی میانه ی میدان پرداخته شده است. سپس با بررسی نقش عناصر تاقی در مقیاس کلیت میدان، الگویی سه گانه از نحوه ی ترکیب این عناصر در جداره ها شامل «خلق محصوریت»، «زمینه سازی جهت تاکید بصری» و «تاکید بصری» احصا و به عنوان نتیجه ی دیگر این پژوهش ارایه گردید. درنهایت با توجه به اینکه تزیینات یکی از شاخصه های مهم معماری ایرانی-اسلامی است؛ شیوه های مختلف تزیین شامل «آجرکاری»، «کاربندی»، «کاشی کاری»، «نقاشی دیواری» و «ستون» و محل کاربست آن ها بر سطح سازه های تاقی احصا؛ و جهت تبیین پیشینه ای محکم جهت بهسازی و طراحی های معاصر به عنوان رهیافت دیگری از این پژوهش معرفی شد.