مدل مفهومی ارزیابی شاخص های فضای معماری بر مبنای تطبیق دیدگاه های غربی و ایرانی- اسلامی

فضا به عنوان مفهوم اساسی و جدایی ناپذیر از معماری، همواره با معانی و برداشت های متفاوت روبرو بوده و همین مسئله باعث دور شدن از معنای اصلی و فروکاسته شدن آن به ویژگی های کلی معمارانه گشته است. همچنین به دلیل آنکه این مفهوم معمارانه زاییده اندیشه مدرن و دوران معاصر بوده است؛ برداشت کلی معماران از شاخص های آن به صورت یک جانبه ای به مفاهیمی چون تهی، آزادی و حرکت سوق پیدا نموده؛ و بر همین اساس، در ارزیابی شاخص های مرتبط با این مفهوم نیز برداشت صحیح و کاملی صورت نگرفته است. از سوی دیگر، در معماری ایرانی- اسلامی نیز مفهوم فضا- به عنوان عنصر اصلی شکل دهنده بناها- بسیار بیشتر از جنبه های مادی و ملموس مورد توجه بوده؛ ولی به دلیل نبود چارچوب مشخص برای تبیین شاخص های عینی آن و یا تلقی مدرنیستی از شاخص ها، به درستی مورد تحلیل قرار نگرفته است. بر این اساس، هدف اصلی این پژوهش، استخراج شاخص های اساسی مرتبط با مفهوم فضا، و بررسی روابط حاکم بر آن هاست که از طریق واکاوی هدفمند در تعاریف پایه، نظریات غربی و معاصر فضا و دیدگاه های فضایی معماری ایرانی- اسلامی مورد پژوهش قرار می گیرد. پارادایم این تحقیق از نوع کیفی، و روش مورد استفاده در آن اسنادی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است. بدین سبب، از طریق تحلیل و تطبیق دیدگاه های شاخص و انتظام بخشی به ساختار موجود در شناخت فضا، سعی گردید تا شاخص های اساسی فضا از ویژگی های کلی و مفاهیم دیگر بازشناخته شده و چارچوبی مفهومی برای تحلیل آن ها در آثار معماری تدوین شود. در نهایت بر اساس مدل یاد شده، وضعیت کلی شاخص های فضا در معماری ایرانی- اسلامی و دوره های شاخص غربی مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج تحلیل های متعدد نشانگر آن است که فضای معماری با وجود پیچیدگی و گستردگی نظریات و رویکردهای حاصل از آن، شکل های معینی از روابط میان شاخص های دوگانه را در یک چارچوب طیف گونه نشان می دهد. این شاخص ها چه در سطح پایه (شاخص های بنیادی) و چه در مدل نهایی (بسط شاخص های پایه) با گرایش های متفاوت چون غلبه خصوصیات آزادکننده، غلبه خصوصیات محدودکننده و تعادل یا نوسان میان دوگانه ها ظاهر می گردند. در یک مقایسه کلی نیز می توان گفت شاخص های فضا در بستر معماری ایرانی- اسلامی، به شیوه ای متعادل، مبهم و یا رازآمیز ظاهر گردیده که از این نظر مشابهت هایی با تفکر فضایی غالب در دوران پست مدرن داشته؛ و همچنین از دوره های دیگر معماری غرب کاملا متمایز می شود.