میدان اسب شاهی: جلوخان دولت خانه صفوی قزوین

بسیاری از افزوده های صفوی در شهر قزوین و به خصوص ساخته های دوره طهماسبی تخریب شده اند. میزان این تخریب ها و تغییرات بعدی به اندازه ای است که اکنون درکی از شکل یا جایگاه میدان اسب وجود ندارد. این مسیله، فهم بخشی از اعتبار فرهنگی قزوین را دچار خدشه می کند و مهم تر اینکه درک ما را از شهر صفوی در حال تغییر و تحول و همچنین سیر تحول و تکوین شهر در ایران فرو می کاهد. علاوه براین؛ باید توجه داشت که میادین در پایتخت های صفوی از عناصر مهم حکومتی در جهت بازنمایی سیاست های شاه و دربار محسوب می شدند و نقشی حتی فراتر از یک فضای شهری مهم داشتند. لذا؛ حذف این عناصر از شهر، ممکن است به عدم فهم روابطی فراتر از کالبد و فضای شهر نیز منجر شود. در جهت شناخت و بازنمایی قزوین صفوی و اجزاء و عناصر اصلی آن، مطالعات پرشماری صورت گرفته و نظرات متفاوتی در مورد آنها وجود دارد. ازجمله برخی معتقدند که خیابان مقابل سردر عالی قاپو -که ازجمله عناصر باقیمانده از دوران طهماسبی قزوین است- یکی از میادین شهر با نام میدان اسب بوده است. عده ای از محققان نیز برخلاف این نظریه، معتقدند میدان اسب جایی در شرق خیابان قرار داشته است. علاوه بر موقعیت و موجودیت این عناصر، نقش اجتماعی و سیاسی این فضاها نیز چندان مشخص نشده است. بنابراین هم در ابعاد فرهنگی و هم سازمان کالبدی فضایی شهر، نیاز به مطالعه دقیق تری وجود دارد. در این پژوهش، با بررسی پژوهش های پیشین و همچنین مطالعه اسناد و مدارک دست اول، تلاش شده است تا زمینه ارایه تفسیری دقیق تر از بخشی از دارالسلطنه قزوین فراهم شود که معطوف به میدان اسب است. این که میدان یادشده از نظر فعالیت هایی که درونش صورت می گرفته؛ چه نسبتی با میدان دیگر قزوین یعنی میدان سعادت داشته است؛ کجا واقع بوده و صورت کلی آن چگونه بوده است و چطور با عناصر پیرامون خود، چه جدید و چه قدیمی تر ترکیب می شده است. در این پژوهش -که روشی تفسیری تاریخی دارد- تلاش شده است تا براساس تفسیر توصیفات تاریخی همچون اشعار شاعر دربار و متون تاریخ نویسان دوره صفوی، تصویری از دارالسلطنه و به خصوص میدان اسب ترسیم شود. در ادامه، این تصویر با کمک گرفتن از سایر منابع تکمیل می شود و در مقایسه با بستر شهری موجود و نشانه های باقی مانده ازجمله سردر عالی قاپو، خیابان مقابل آن و مسجد حیدریه، مقیاس و دقت بیشتری خواهد یافت. در این راستا، منابع پژوهش ازجمله توصیفات عبدی بیگ شیرازی و متون تاریخی صفوی، سفرنامه ها و ترسیم های موجود از قزوین، جمع آوری، مطالعه و تحلیل شدند. به موازات مطالعات کتابخانه ای، بررسی های میدانی صورت گرفته و نشانه های موجود در محدوده میان دارالسلطنه و مسجد حیدریه در جنوب آن نیز پیمایش و مطالعه شدند. در این مقاله، اطلاعات به دست آمده از مجموع منابع بررسی شده در کنار مطالعه ساختار اجتماعی قزوین صفوی، رفتار شاه و رفت وآمدها و زدوخوردهای درون دربار، آشکارکننده شکل و جایگاه میدان اسب و همچنین موقعیت آن در شهر هستند و علاوه براین نحوه ارتباط میدان را با خیابان و بناهای مهم مجاور روشن می کنند. براین اساس میدان اسب نه میدانی کاملا عمومی، که جلوخانی در مقابل دارالسلطنه است که در شرق سردر عالی قاپو، جنوب کاخ جهان نما و شمال مسجد حیدریه واقع شده و با معبری به شمالی ترین بخش خیابان واقع در جنوب عالی قاپو متصل می شود. اگرچه این پژوهش تصویری از میدان را فرارو قرار می دهد؛ اما درک بهتر ابعاد و شکل میدان نیازمند مطالعات میدانی گسترده تر و گمانه زنی هایی است که یافته های این پژوهش مقدمات آن محسوب می شوند.