دسته بندی شیوه های اجرای کتیبه های نستعلیق در تزئینات معماری دوره صفوی

یکی از جذاب ترین و متنوع ترین تزیینات معماری بناهای دوره صفوی، کتیبه های نستعلیق هستند که به شیوه های مختلف در بناهایی با کاربری های متنوع اجرا شده اند. این کتیبه ها حاوی اطلاعات ارزشمندی مانند توصیف بنا، بانیان و هنرمندان نیز هستند که شناسایی و معرفی آنها به روشن شدن زوایای پنهان تاریخ هنر معماری و خوشنویسی ایران منجر می شود. علاوه بر این، جنبه های زیبایی شناسانه این آثار نیز قابل بررسی است. از این منظر، یکی از نکاتی که نمی توان به آن بی توجه بود، گوناگونی شیوه های اجرایی کتیبه ها است که تاثیر آن بر کیفیت خوشنویسی بی تاثیر نبوده است. هدف این پژوهش، شناسایی شیوه های رایج و معرفی شیوه های کمتر شناخته شده در اجرای کتیبه های نستعلیق در تزیینات وابسته به معماری دوره صفوی است تا از این منظر، راه های پیوند دو هنر شناخته شده ایرانیان در دوره اسلامی خوشنویسی و معماری هر چه بیشتر آشکار شود.
در پژوهش بنیادی حاضر که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، از شیوه نمونه گیری طبقه بندی پسین استفاده شده است. بر این اساس، 205 کتیبه در دسترس در 137 بنای تاریخی صفوی مورد مطالعه قرار گرفته که اطلاعات بیش از شصت درصد آن ها به روش میدانی جمع آوری و مستندنگاری شده است. بر پایه نتایج حاصله، بناهای حاوی کتیبه نستعلیق در دوره صفوی را می توان در قالب 11 کاربری دسته بندی نمود که بیشترین کاربری آن ها به ترتیب بناهای مقبره ای، مساجد، مدارس و آب انبارها هستند.
نتایج به دست آمده بیانگر آن است که شروع کتیبه نگاری نستعلیق، به شیوه حجاری و از اواسط قرن نهم هجری در مجموعه های آرامگاهی شهر هرات بوده است. در دوره صفوی، این سنت ادامه یافته و به 6 شیوه اجرای اصلی حاوی 17 زیر مجموعه متمایز قابل تفکیک است. درصد فراوانی کتیبه ها نشان می دهد که رایج ترین شیوه های اجرایی به ترتیب: حجاری (51 %) و کاشی کاری (24.9 %) است و تزیینات گچی، چوبی، فلزی و نقاشی از نظر تعداد نمونه، در رده های بعدی قرار می گیرند. ترتیب زمانی به کارگیری این شیوه ها نیز بر پایه نمونه های حاوی تاریخ، ارایه شده است.