تحلیل شکاف بهره وری و برنامه ریزی بهبود بهره وری آب کشاورزی با رویکرد توانمندسازی کشاورزان و پایداری در آبخوان ها (مطالعه موردی: دشت قزوین)

این مطالعه در سه فاز «تعیین شکاف بهره وری آب»، «تحلیل سیستماتیک راهکارهای ارتقای بهره وری آب» و «ارایه برنامه بهبود بهره وری آب» انجام شد. بهره وری آب آبیاری در مقیاس دشت بین 40 تا 50 درصد پتانسیل بهره وری آب برآورد شد. در محصولات گندم، جو و ذرت، 47، 52 و 30 درصد از شکاف عملکرد به دلیل تامین نامناسب آب (مقدار، زمان و یکنواختی توزیع) و 31، 32 و 52 درصد از شکاف عملکرد به دلیل مدیریت ناصحیح کاربرد کود در مزارع بوده است. در دشت قزوین بهره وری آب آبیاری در بخش زراعت از سال 1385 تا 1395 به طور متوسط سالانه 4/9 درصد افزایش داشته است (از 1/17 تا1/74 کیلوگرم بر مترمکعب) و با اصلاح سامانه های آبیاری و الگوی کشت، امکان ارتقای بهره وری اقتصادی آب و درآمد کشاورز ضمن کاهش برداشت آب، وجود دارد. اگر توسعه سامانه های آبیاری تحت فشار با کنترل سطح کشت و یا کنترل برداشت آب باشد، می تواند وضعیت آبخوان را بهبود بخشد. بررسی امکان پذیری راهبردها نیز نشان داد که موانع نهادی و محدودیت های اجتماعی اصلی ترین موانع از افزایش بهره وری است. با روش ترسیم نقشه راهبردی، راهکارهای بهبود بهره وری آب در سه دسته آغازین، واسطه ای و پایانی ارایه شد. از مهمترین تهدیدهای پیش رو در ارتقای بهره وری، افت کمی-کیفی آبخوان و تخریب خاک به دلیل استفاده ناصحیح از پلاستیک در مزارع و از راهبردهای آغازین ارتقای بهره وری آب، آموزش کشاورزان در زمینه آبیاری و بهره ‎وری و جلب مشارکت آنان در تشکیل انجمن های حفاظت و بهره برداری از آب است. با ارتقای بهره وری آب در یک دوره 15 ساله می توان برداشت آب از آب های زیرزمینی در بخش کشاورزی را به حد آب قابل برنامه ریزی (877 میلیون مترمکعب) رساند، بدون این که معیشت کشاورزان و اقتصاد کشاورزی آسیب زیادی ببیند. استفاده از این ظرفیت ارتقای بهره وری نیاز به برنامه ریزی چندبخشی و کنترل بر برداشت آب دارد.