ارزیابی آسیب پذیری سیستم های رودخانه ای در حوضه رودخانه جراحی

بروز تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر جریانات آب سطحی و منابع آب زیرزمینی به همراه مدیریت نامناسب منابع آبی، موجب شده که آسیب پذیری اجتماعی و محیط زیستی سیستم های رودخانه ای از افزایش یابد. ارزیابی آسیب پذیری حوضه های رودخانه ای به خصوص در کشورهای درحال توسعه مثل ایران بسیار ضروری است و یکی از اصلی ترین اولویت های بخش منابع آب برای تحقق مدیریت پایدار منابع آب و تدوین سیاست های سازگار با شرایط منطقه ای محسوب می شود. لذا این مقاله به ارزیابی آسیب پذیری سیستم های رودخانه ای در حوضه رودخانه جراحی می پردازد.

این پژوهش در حوضه رودخانه جراحی با مساحت حدود 24000 کیلومتر مربع و جمعیت حدود 870000 نفر در جنوب غرب ایران انجام شده است. در این تحقیق از روش آسیب پذیری حوضه های رودخانه ای (RBV) به منظور ارزیابی آسیب پذیری حوضه رودخانه جراحی استفاده شد. این روش به صورت هم زمان آسیب پذیری انسانی و محیطی را ارزیابی می کند و شامل شش شاخص اصلی حکمرانی، اقتصادی ، اجتماعی ، محیط زیستی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی می باشد. در این روش ارزیابی داده ها به صورت کمی صورت می گیرد. تلفیق داده ها به صورت جمع جبری (رستری) در محیط Arc GIS انجام می شود.

نتایج نشان می دهد که آسیب پذیری حوضه رودخانه جراحی در هر یک از شاخص های حکمرانی، اقتصادی ، اجتماعی ، محیط زیستی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی به ترتیب 74/0، 41/0، 061/0، 43/0، 44/0 و 84/0 است. نتایج حاصل نشان داد که حوضه رودخانه جراحی از نظر مخاطرات طبیعی به شدت تحت خطر است و بخصوص خطر سیل تمامی نقاط حوضه را تهدید می کند، همچنین این حوضه در معرض تنش آبی بالایی قرار دارد. بیشترین تنش آبی مربوط به زیر حوضه شادگان در پایین دست حوضه با وضعیت تنش آبی 76/0 است. و زیر حوضه صیدون از نظر با سوادی کمترین نرخ سواد را در بین زیر حوضه های رودخانه جراحی با نرخ 79 درصد دارا می باشد. در بخش محیط زیستی بخش قابل توجهی از زیر حوضه شادگان اثرات محیط زیستی بالایی دارد و نشان دهنده این است که ردپای انسانی در این نقاط بالا است.

به طور کلی آسیب پذیری در سه شاخص حکمرانی، تنش آبی و مخاطرات طبیعی در حوضه رودخانه جراحی کاملا قابل توجه هستند. به خصوص در بخش سیل نتایج نشان داد که خطر سیل تمامی مناطق حوضه را تهدید می کند همچنین؛ بخش عظیمی از زیر حوضه بهبهان و تخت دراز را خطر زمین لرزه بالای تهدید می کند. در بخش تنش آبی نتایج نشان داد که حدود نیمی از حوضه (زیر حوضه شادگان) از تنش آبی بالایی برخوردار است. از طریق کنترل فساد، بهبود وضعیت ثبات سیاسی ایران و پایین آوردن شاخص شکنندگی دولت شاخص حکمرانی می تواند بهبود حاصل شود. در مورد تنش آبی با توجه به اینکه بیشترین آسیب پذیری مربوط به استفاده آب بیش از حد در بخش کشاورزی است تغییر کاربری زراعی و تغییر الگوی کشت می تواند به طور بالقوه تاثیر مثبت بر تنش آبی در حوضه رودخانه جراحی داشته باشد. همچنین در بخش مخاطرات طبیعی با توجه به اینکه پدیده های خشکسالی ، سیل و زمین لرزه حوضه رودخانه جراحی را تهدید می کند می توان با توجه به مدد دانش، آگاهی، برنامه ریزی و مدیریت صحیح قابل پیش بینی خسارت ناشی از این پدیده ها را تا حدودی در حوضه رودخانه جراحی کاهش داد.