بررسی زیست محیطی پراکنش آلودگی فلزات سنگین در خاک های منطقه ششتمد (شمال شرق ایران)

منطقه مورد مطالعه در بخش غربی استان خراسان رضوی قرار دارد و دربرگیرنده شهر ششتمد و دهستان های آن است. تنوعی از واحدهای سنگی رسوبی و آذرین که عمدتا منسوب به کرتاسه و یا جوان تر می باشد، در این منطقه رخنمون دارند. وجود رخساره های سنگی مختلف همراه با فعالیت های معدن کاری، صنعتی و کشاورزی می توانند زمینه های لازم برای آلودگی خاک به عناصر سنگین را فراهم نمایند. در این مقاله با توجه اهمیت سلامت خاک از دیدگاه زیست محیطی، حضور و پراکنش این عناصر در رسوبات منطقه مورد بررسی قرار گرفته است. هدف از این بررسی تعیین میزان و نحوه توزیع فلزات سنگین بر اساس نقشه های پهنه بندی عناصر و همبستگی بین آنها در محیط خاک بود. برای دستیابی به این هدف، نتایج تجزیه شیمیایی 1248 نمونه خاک و رسوب آبراهه ای با استفاده از روش های آماری چند متغیره و شاخص های فاکتور غنی شدگی (EF)، زمین انباشتگی (Igeo)، ضریب آلودگی (CF) و شاخص آلودگی (PI) مورد بررسی و تفسیر قرار گرفت. بر اساس ارزیابی های صورت گرفته، کبالت با نیکل و کروم همبستگی خوب و مثبت نشان می دهد که حاکی از منشاء مشترک و احتمالا مرتبط با واحدهای سنگی مافیک است. عناصر سرب و روی نیز با یکدیگر و همچنین با کبالت و وانادیوم همبستگی مثبت نشان می دهند، درحالی که آرسنیک همبستگی منفی با اکثر این عناصر نشان می دهد که حاکی از منشاء جداگانه برای این عنصر در مقایسه با سرب و روی، مس، نیکل و کبالت است. بر اساس شاخص آلودگی، آرسنیک در جنوب و بخش هایی از غرب منطقه دارای آلودگی بالایی بوده و در بقیه مناطق فاقد آلودگی است و یا آلودگی پایینی نشان می دهد. بر اساس ضریب آلودگی، بخش های مرکزی و جنوب غرب منطقه دارای آلودگی متوسط کروم است. بررسی های انجام شده حاکی از خطر حضور آرسنیک بالا در رسوبات رودخانه ای بخصوص در بخش های جنوبی منطقه است. عناصر مس، وانادیوم، آنتیموان، سرب، روی و کبالت فاقد آلودگی قابل توجه بوده و بعید است با غلظت فعلی مشکلات زیست محیطی خاصی را ایجاد نمایند. نتایج حاصل از مطالعات این پژوهش حاکی از آن است که آلودگی های فلزات سنگین در منطقه زمین زاد و عمدتا ناشی از سازندهای زمین شناسی است و آلودگی های انسان زاد، باستثنای فعالیت های معدن کاری در رابطه با عنصر مس، در دیگر موارد نقش موثری نداشته اند.