نقش ابزارهای اقتصادی در مدیریت آب حوضه ی آبخیز گرگانرود- قره سو

محدودیت آب از مهمترین عوامل بازدارنده ی تولید محصولات کشاورزی به شمار می رود و انجام پژوهش در راستای مدیریت پایدار منابع آب و انتخاب یک راهبرد مناسب برای استفاده از این نهاده امری ضروری است. یکی از کارآمدترین ابزارهای مدیریت تقاضا که به تنظیم الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی منجر می شود، اصلاح نظام قیمت گذاری مبتنی بر ارزش اقتصادی آب است. ویژگی های هر منطقه از لحاظ میزان آب قابل دسترس، نوع منابع آبی، نوع فعالیت ها و محصولات کشت شده موجب می شود که واکنش کشاورزان نیز در قبال تغییرات قیمتی در مناطق مختلف یکسان نباشد. در این مطالعه جهت مدیریت بهینه ی منابع آب حوضه ی آبریز مشترک گرگانرود- قره سو به برآورد تابع تقاضای کلی آب آبیاری این حوضه پرداخته می شود. مدیریت حوضه های مشترک به علت وجود ذی نفعان متعدد با اهداف و مطلوبیت های مختلف، یکی از مهم ترین چالش های مدیریت منابع آبی است که به دلیل بعد گسترده ی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

بدین منظور با استفاده از داده های سری زمانی (1394-1378) و کاربرد روش بررسی عملکرد بنگاه های مشغول در فعالیت های کشاورزی، ابتدا مدل خطی تابع تقاضای آب آبیاری برای هریک از استان های ذینفع (گلستان، سمنان و خراسان شمالی) در قالب کردارهای معمول برآورد می گردد. سپس، با لحاظ نمودن مقادیر واقعی سایر عوامل تاثیرگذار بر تقاضا (به غیر از فاکتور قیمت) در مدل، تابع تقاضای کوتاه مدت آب برای هریک از استان ها استخراج و در پایان، از طریق جمع افقی توابع استخراج شده، تابع تقاضای تجمیعی آب کل حوضه ی مورد مطالعه تخمین زده می شود.

نتایج برآورد تابع تقاضای آب کشاورزی هریک از استان ها نشان می دهد که بین قیمت آب کشاورزی و مقدار مصرف آن رابطه ی منفی ومعنی دار وجود دارد؛ به طوری که اگر قیمت آب در هر استان یک درصد افزایش یابد، مقدار تقاضای آب از سوی زارعین به طور میانگین در استان گلستان 0.17 درصد، در استان سمنان 0.33 درصد و در استان خراسان شمالی نیز 0.26 درصد کاهش می یابد. به طور مشابه، نتایج تابع تقاضای تجمیعی آب حوضه نیز موید رابطه معکوس بین قیمت آب و مقدار تقاضای آن در بخش کشاورزی است؛ به طوری که اگر قیمت آب حوضه ی گرگانرود -قره سو یک درصد افزایش یابد، مقدار تقاضای آب توسط استان های ذی نفع به طور میانگین 0.49 درصد کاهش می یابد.

به منظور بررسی واکنش زارعین منطقه به تغییر قیمت آب آبیاری، کشش قیمتی تقاضا محاسبه شد. با توجه به اینکه کشش محاسبه شده کوچکتر از یک است ؛ بنابراین سیاست های قیمتی نمی توانند به تنهایی عامل مهمی در کنترل مصرف نابهینه این منبع باارزش باشد. در این میان برگزاری کلاس های ترویجی در راستای فرهنگ سازی و افزایش آگاهی کشاورزان در خصوص اینکه آب نهاده ای ارزشمند و کالایی اقتصادی است، می تواند در جهت تغییر الگوی کشت، انطباق روش آبیاری با شرایط آب، خاک و نیاز واقعی گیاه و بهبود بازده آبیاری موثر واقع شود.