ناهمزمانی فضا: خوانش تطبیقی سرآغازهای تجسم فضای مدرن در کالبد دارالخلافه ناصری و نقاشی متاخرصفوی

ورود به دوران مدرن در عهد رنسانس مستلزم انقلابی بنیادی در ادراک فضا بود. پیدایش پرسپکتیو در نقاشی رنسانس و بروز ایده هایی مبتنی بر ساخت هندسی فضا در طراحی شهری نمودهایی از این ادراک جدید بودند. از اواسط دوره صفوی تکنیک پرسپکتیو به نحوی ساختاری فضای سنتی نقاشی ایرانی را تحت تاثیر قرار داد. بنا بر شواهد و قراین، تاثیر مفهوم مدرن فضا در طراحی و ساخت شهری در ایران، دیرتر و از اواسط دوره قاجارآغاز شد. تمرکز این پژوهش بر منطق فضایی تغییرات کالبدی شهر تهران در میانه های قاجار (تهران ناصری) و تغییرات اساسی فضاسازی در جریان نقاشی متاخر صفوی است. این پژوهش با رویکردی هرمنوتیکی تجسم فضا چون پدیداری در نظر گرفته می شود که شکل ظهور آن در رسانه های مختلف بسته به «افق» تاریخی دوران است. تطبیق شکل فضا از طریق بررسی دو تصویر در مرکز این پژوهش قرار دارد:یکی نقاشی «اهدای سر ایرج به برادرانش سلم و تور» اثر محمدزمان که به سال 1086ق رقم زده شده است؛ دیگری نقشه ای از تهران که عبدالغفار در سال 1309ق ترسیم کرده و در آن، نشانه های دگردیسی فضا در کالبد شهری پس از نوسازی های دوره ناصری مشهود است. یافته های این پژوهش شباهتی ساختاری را میان شکل پذیرش فضای مدرن در نقاشی و شهرسازی ایرانی نشان می دهد. از جهت زمانی این پذیرش و دگردیسی در رسانه نقاشی بسیار زودتر ظاهر شد و آثار این رسانه را در حکم پیش نمونه سایر رسانه ها قرار داد. در تطبیق این دو تصویر مشخص شد که ارتگنال های پرسپکتیو نقاشی و خیابان های شطرنجی طرح شهری در «بیرون» از فضای سنتی گسترش یافته اند. این امر در وهله اول به عنوان نشانه ای از تضاد ساختاری این فضا تفسیر شد. در نقاشی، ساختار پرسپکتیوی در قالب مناظر و ساختمان ها در پس زمینه ای با فضای سنتی قرارگرفته که روایت اصلی در آن تصویر شده است. خیابان ها و فضای مدرن در نقشه عبدالغفار نیز خارج از دروازه های قدیمی شهر (مرکز سنتی شهر) گسترش یافته اند، اما به تدریج این تنش و تضاد، به درون فضای سنتی واردشده و دگردیسی ها با نیروی بیشتر تعمیق می شود.