بازنگری در نسبت رفتار اجتماعی و فضای شهری در تعلیمات اسلامی (مفهوم مخاطب ایده آل طراحی شهری و قلمرو وی در خلال متون اصیل سنت اسلامی)

تعیین مخاطب ایده آل، یک امر پایه در مبانی نظری طراحی شهری است. در این نوشتار، وضعیت مخاطب ایده آل در سه دسته از نظریه های اجتماعی مرتبط با فضای شهری (نظریه های سوسیالیستی، نظریه اکولوژی اجتماعی و نظریه نمایش اجتماعی) بررسی؛ و نشان داده شده است که هیچ یک، بر مدل اسلامی از روابط اجتماعی و کالبد منطبق نیست؛ و با آن تفاوت ذاتی دارد. نفی گروه های کوچک پایه اجتماعی (خانواده و محله) در نظریه های سوسیالیستی و فردگرایی و عدم نگاه ایده آل گرا در نظریه های اکولوژیک، آنها را برای مقاصد اسلامی نامناسب می نماید. غیراخلاقی بودن نمایشگری در نظریه نمایش اجتماعی از دید اسلامی نیز به نوبه خود، این دیدگاه را از دور بحث برای اسلام خارج می کند. در مقابل، نظریه جدیدی در این زمینه براساس مرور آیات و روایات مرتبط با قلمرو های شهری، سامان داده شده است که خلاصه آن، چنین است: در اسلام عرصه فراخانگی بر حسب حقوق و تکالیف متقابلی که اسلام برای قلمروهای مختلف (از فردی تا گروهی) قرار می دهد؛ مکانی برای تعامل افراد برحسب گونه ای تحدیدشده از روابط خانگی است؛ و به همین دلیل هم، عرصه شهر از خانه به بیرون، توسیعی است از خانه. اجتماع در این مدل، یک کل متشکل از افراد متفرد شده در اثر خروج از حوزه خانواده و پیوستن به عرصه غیرخانوادگی نیست؛ بلکه جامعه از توسیع هسته های خانواده و اشتراک لبه های میدان های جمعی شکل گرفته حول این هسته ها حاصل می شود و به همین ترتیب نیز، فضای شهری از هسته های خانگی رشدیابنده فراهم می آید؛ و نه اجتماع فضاهای شخصی و عمومی و پیوند آنها با فضاهای واسط. در اینجا تعریف فضای شهری نمی تواند آن عرصه عمومی دانسته شود که از حوزه موثر خانه، خارج شده و افراد در آن از روابط خانگی منفصل و در جستجوی روابط نوین برآمده اند؛ به بیان دیگر ما در شهر اسلامی با «فلانر» اسلامی مواجه نیستیم؛ بلکه با بلکه با انسانی مواجهیم که اسلام برای او تکالیفی را برای تبدیل شدن به انسان ایده آل تعیین کرده است و مسئولیت فضا کمک به رسیدن مخاطب از وضع موجود به وضع ایده آل است.