مردم شناسی شاهنامه: پیوندهای برون متنی شاهنامه فردوسی با مفهوم مرگ و آیین تدفین در فرهنگ ایرانی

در میان سازه های متنی شاهنامه فردوسی، بافت های زیادی از متن با برون متن شاهنامه ارتباط دارد؛ چرا که شاهنامه، بازتابی از بافت کلان اجتماعی - فرهنگی روزگار فردوسی است که در آن به مراسم آیینی چون، ازدواج، تشرف و مرگ اشاره شده است. بخشی از بافت روایی شاهنامه با مفاهیم و  آیین های مربوط به مرگ و تدفین و عقاید زروانی، زرتشتی و اسلامی در جامعه ایرانی مرتبط است. این جستار با مطالعه موردی برخی از داستان های شاهنامه و با استفاده از شیوه تحلیلی- توصیفی و راهبرد سندکاوی و کتابخانه ای، کوشیده است تا پیوند سازه های متنی مرتبط با مرگ و آیین تدفین در شاهنامه را با میدان فرهنگی ایران بررسی و برخی جنبه های مردم شناختی این حوزه را تبیین نماید. برخی از نتایج مهمی که از این پژوهش به دست آمده است عبارت اند از: در ابیات شاهنامه، سه وجه ترس از مرگ، مرگ به عنوان یک واقعیت، و نگاه فلسفی - اخلاقی به مرگ تجلی یافته است که همه این نگرش ها با حکمت ایران باستان یا عقاید دوره اسلامی در ارتباط است. طرح مقوله مرگ در بسیاری از موارد با عقاید زروانی در ارتباط است؛ چرا که زروان و وجه مرگ آوری او و ارتباط زروان با زمان مرگ و اهریمنی بودن مرگ در برخی ابیات به روشنی نمایان است. در برخی موارد، از جمله در داستان سیاوش و کیخسرو، مرگ با آرکی تایپ ولادت مجدد ارتباط می یابد که نمی توان آن را با مفهوم فرجام شناسی دوره قبل از اسلام یا دوره اسلامی مرتبط دانست؛ چرا که مفهوم نوزایی ناظر به زندگی و فرجام انسان ناظر به مرگ و معاد است. دوگانگی ارتباط مرگ با معاد در شاهنامه از برخی ابیات حماسه ملی استنباط می شود. در برخی روایت های شاهنامه از جمله در داستان رستم و سهراب، مرگ سام، مرگ فریدون و مرگ ایرج، مرگ اسفندیار و وصیت انوشیروان، بافت های متنی مرتبط با آیین تدفین در برون متن وجود دارد که اغلب، جنبه هایی از مردم شناسی اقوام زرتشتی ایران را تبیین می کند.