تذکره افضل و تحلیل دیدگاه ‏های انتقادی مولف آن

افضل‏ مخدوم پیرمستی، ادیب، شاعر و تذکره‏نویس هراتی‏تبار بخارایی (ف1334ق/1916م) است. افضل‏ بنابر اشاره خود‏ در مقدمه، تذکره افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار مشهور به تذکره افضل را به سفارش امیر وقت بخارا، عبدالاحدخان (حک.1303-1328ق/ 1886-1910م)، در سال 1322 ق/1904م در شرح حال صد‏وسی وهفت (137) شاعر معاصر خود در محیط ادبی بخارا و مناطق فارسی‏زبان مرتبط با این امارت را که در بخارا اقامت داشتند، از سال 1202 ق/1787-1788م تا سال تدوین تذکره تالیف کرد. آگاهی‏های ما در زبان فارسی درباره این تذکره و مولف آن بسیار ناچیز و بعضا نادرست است. اطلاعات مندرج در منابع پژوهشی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز خالی از خطا نیست. مسئله این پژوهش معرفی تذکره، تذکره‏نویس و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی مولف آن است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های ذیل است: افضل‏مخدوم پیرمستی کیست و دارای چه دیدگاه‏های انتقادی در تذکره است؟ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی ادبی فارسی ماوراءالنهر در آغاز سده بیستم در بخارا داشته است؟ نتایج تحقیق نشان داد این اثر، تذکره مستقل منثور ناحیه‏ای عصری به زبان فارسی است که نشانه‏هایی از لهجه بخارایی را با خود به همراه دارد. دیدگاه‏های انتقادی مولف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی تحلیلی، اخلاقی، سیاسی اجتماعی و بلاغی جمال‏شناسانه» تحلیل کرد. هرچند این تذکره‏نویس به سفارش امیر وقت تذکره خود را تالیف کرد و درنتیجه در ارایه دیدگاه‏های انتقادی، پسند دربار و علایق شخص امیر را دخالت داد، به دلیل نقشی که در احیای نام و آثار شاعران معاصر خود در محیط ادبی بخارا ایفا کرد، بلافاصله مورد توجه علاقه‏مندان شعر و ادب این دوره واقع شد؛ به‏گونه‏ای که همواره یکی از منابع تالیف و تحقیق پژوهشگران درباره حیات ادبی محیط بخارا و مناطق مرتبط با آن بوده است.