نقش اختلاف نسخ در گوناگونی برداشت ها: مطالعه موردی حدیث «علی ممسوس فی ذات الله»

جمله مشهور «علی ممسوس فی ذات الله» از جمله اخبار منسوب به رسول الله (صلی الله علیه و آله) است که شارحان با وجود اهتمام بسیار، به توافقی در مورد معنای آن نرسیده اند، و شروح تفصیلی مشکل سازگاری واژه ممسوس را هم زمان با لغت و سیاق روایت حل نکرده اند. نظر نکردن به چارچوب شکل گیری این جمله در کاستی های معانی ارایه شده موثر بوده است. در این مقاله با بررسی تحریرهای گوناگون روایت، نشان داده شده که اصل حدیث با تعابیر دیگری بوده است، و در دو فرایند نقل به معنا و تصحیف بدین شکل درآمده است. در معنای نسخه اصیل تر و متقدم تر هیچ ابهامی وجود ندارد و با سیاق گزارش های کامل تر هم خوان است. با روشن شدن معنای حدیث، نادرستی بعضی از گزارش های متاخرتر نیز معلوم می شود. کم رنگی نگرش انتقادی، جمعی از عالمان متاخر و به ویژه اهل عرفان را بر آن داشته تا در حد توان به تایید و توجیه غیر تاریخی بعضی از اخبار مشکوک بپردازند. تلاش های ایشان در ارایه معنا برای «ممسوس فی ذات الله» نااستوار به نظر می رسد.