قصاص در ترازوی حقوق و اخلاق

بسیاری از مفاهیم عمیق در اندیشه اسلامی همچون قصاص، در چهارچوب محدودی به‌کار گرفته شده‌اند. تامل دقیق در آیات قصاص و جلوه‌های آن در فقه شیعی این پرسش را پدید می‌آورد که آیا مفهوم قصاص در گستره‌ای وسیع‌تر از آنچه امروز شاهدیم، جریان نمی‌یابد؟ این پرسش ما را به تحقیق در آیات قصاص و نیز بررسی جریان این مفهوم در روایات و فقه واداشت. تحلیل دوباره عمومات بحث قصاص، بررسی روایات وارده در آموزه‌های گوناگون اخلاقی و فقهی و تحلیل‌های دانشمندان بزرگ پیشین، عرصه‌های جدیدی در این وادی گشود و توجه به سیره‌های عقلایی در رعایت تناسب میان برخورد با فرد متخلف و رفتار و وضعیت او، تاکیدی بر صحت برداشت‌های تازه است. اما دستاورد نهایی این مطالعه، توجه به قصاص به‌مثابه حکمی اخلاقی و قاعده‌ای مهم در عرصه روابط اجتماعی است؛ قاعده‌ای که اخلاقیات در عرصه رفتار بین‌الملل نیز آن را پذیرفته، در برخی زمینه‌ها حقوق بین‌الملل نیز بر پایه آن شکل گرفته است. قصاص را به‌مثابه قاعده‌ای در اخلاق اجتماعی باید تلقی کرد و ریشه‌های این قاعده حقوقی را در آن باید یافت؛ قاعده‌ای که بدون رعایت آن، حریم‌ها محفوظ نمی‌ماند و رفتارهای آسیب‌زا کنترل نمی‌شود. دستاورد دیگر تحقیق حاضر، رسیدن به قاعده‌ای پردامنه در حقوق جزاست؛ قاعده‌ای که نه‌فقط جنایات علیه اشخاص را دربرمی‌گیرد، بلکه قصاص را به‌مثابه رویکردی در چگونگی تعیین مجازات‌های تعزیری مطرح می‌کند. این عرصه بدون تعیین معیاری مشخص به حاکم سپرده شده، نوعی عدم انضباط را پدید آورده است.