بررسی وجه شبه در اشعار خاقانی

 یکی از مهمترین بحثها در تشبیه، بحث وجه شبه است که بر مبنای آن میتوان متوجه نوآوری یا تقلید هنرمند شد. وجه شبه بیان‌کننده وسعت تخیل شاعر و نشان‌دهنده جهان ذهنی تازه اوست. تشبیه به اعتبار وجه شبه بلحاظ مرکب و مفرد بودن، قربت و غربت، حقیقی و خیالی بودن، وحدت و تعدد به تشبیه تمثیل و غیرتمثیل، مبتذل و بعید، تحقیقی و تخییلی و واحد و متعدد تقسیم میشود. وجه شبه براساس دستورزبان نیز تقسیم‌بندی شده است. در اشعار خاقانی، وجه شبه‌ها، گوناگونی فراوان دارند. خاقانی با استفاده از وجه شبه‌های تخییلی این گوناگونی را ایجاد کرده است. ازآنجاکه در بلاغت سنتی نحوه ارتباط میان وجه شبه با دو رکن تشبیه مورد بحث قرار نگرفته است، در این مقاله براساس تقسیم‌بندی گوتلی به طبقه‌بندی تازه‌ای از وجه شبه در دیوان خاقانی پرداخته‌ میشود تا بتوان به پاسخ این پرسش دست یافت که شیوه‌های کاربرد وجه شبه در دیوان خاقانی در ارتباط با «مشبه» و «مشبهبه» به چه نحوی است؟ آیا الگوی خاصی برای وجه شبه در دیوان او یافت میشود؟ که درنهایت منجر به رسیدن به هدف مقاله یا همان دستیابی به ویژگیهای سبکی خاقانی در استفاده از وجه شبه میگردد.

 روش این تحقیق توصیفی – تحلیلی است.

 اغلب تشبیهات خاقانی خیالی است، اگرچه وجه شبه‌های خاقانی در بعضی ابیات برای هر دو رکن «مشبه» و «مشبه به» خیال‌آفرین است اما این ابیات فراوانی چندانی ندارند و جزو ویژگیهای سبکی خاقانی محسوب نمیشود؛ درعوض وجه شبه‌هایی که برای یکی از ارکان خیالی و برای رکن دیگر حقیقی یا موردانتظار باشد، بعلت اینکه اکثریت تشبیهات را به خود اختصاص داده است، جزو ویژگی سبکی خاقانی محسوب میشود.

 وجه شبه‌های خاقانی در بسیاری موارد، وجه شبه‌های فعلی است که به «مشبه» یا «مشبه به» شخصیت میبخشد و یا آنکه در رابطه با مشبه تفسیر رمزی پیدا میکند. در شعر خاقانی بندرت به ابیاتی برمیخوریم که در صورت شخصیت‌بخشی و تاویل رمزی نیز نتوان وجه شبه را یافت. خاقانی از صنعت استخدام به شیوه متفاوت بهره‌گیری کرده و توجه بیشتری به معانی مجازی کلمات داشته است بگونه‌ای که میتوانیم استفاده از این ویژگی را از ویژگیهای سبکی خاقانی بشمار آوریم.