مقایسه سیمای انسان کامل در مثنوی معنوی و دیوان شمس

 موضوع انسان کامل یکی از مهمترین مباحث تصوف اسلامی است تا جایی که میتوان گفت محور تمام عقاید و اصول عرفان اسلامی در همین مسئله خلاصه میشود. تقریبا تمامی عرفا و صوفیه در این باب سخن گفته‌اند، اما مولانا به این موضوع اهمیت بیشتری داده و بویژه در مثنوی و دیوان شمس آن را با شاخ‌وبرگ و عمق بیشتری بتکرار بیان کرده است. بطوری که میتوان نتیجه گرفت یکی از مهمترین ارکان جهانبینی و تفکر مولوی نظریه انسان کامل است. پژوهش حاضر بر آن است تا به این پرسش اصلی پاسخ دهد که تصویر انسان کامل در این دو اثر دارای چه اشتراکات و افتراقاتی است و چرا.

 در این راستا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی سعی شده است تمامی دفاتر مثنوی و دیوان غزلیات شمس از این دریچه مورد بررسی قرار بگیرد.

یافته‌ ها: 

پرکاربردترین تصویر بلاغی در مثنوی و غزلیات شمس در توصیف انسان کامل به ترتیب آفتاب و متعلقات آن، آینه، سایه حق، و کیمیا و کیمیاگری است. پرکاربردترین بنمایه تصاویر نیز به ترتیب تجلی صفات الهی در انسان کامل و خلیفه‌الله بودن او، رازداری و رازبینی، رشد و ارتقای اخلاقی مریدان، و رهایی از تعلقات دنیوی است.

 مولانا در تصویرپردازی از انسان کامل در مثنوی و غزلیات شمس، از عناصر پدیده‌های طبیعی، مصنوعات بشری، حیوانات و شخصیتهای تاریخی بهره برده است. بیشترین سهم در این میان متعلق به پدیده‌های طبیعی و سپس مصنوعات بشر است. مهمترین ویژگی انسان کامل در تصاویر بلاغی پیرامون آن در این دو اثر، بینش‌افزایی و محل تجلی صفات الهی بودن است. از این رو مهمترین ویژگی و ماهیت انسان کامل در نظر مولوی در این دو صفت خلاصه میشوند.