نگرش و کاربست عملیات حفاظت آب و خاک توسط کشاورزان حوزه آبخیز تلخه رود شهرستان هریس، استان آذربایجان شرقی

فرسایش خاک از مهم ترین چالش های جهانی برای کشاورزی و تولید مواد غذایی به شمار می رود. یکی از علل مهم فرسایش، مداخله بی رویه انسان در طبیعت است. موفقیت هرگونه برنامه حفاظتی مستلزم درک جنبه های مختلف رفتاری انسان است. رفتارها عمدتا از دانش و نگرش افراد نشات می گیرند. نگرش کشاورزان می تواند رفتار آنها را برای پذیرش شیوه های حفاظتی تحت تاثیر قرار دهد. مطالعه نگرش و رفتار کشاورزان نسبت به شیوه های حفاظتی می تواند نقش بسزایی در کمک به مدیران و تصمیم گیران در شناخت چرایی رفتار حفاظتی کشاورزان و اصلاح و بهبود آن داشته باشد. در زمینه پذیرش و کاربست شیوه های حفاظت از آب و خاک مطالعات زیادی در جهان انجام شده است. اما بسیاری از مطالعات بر جنبه های صرفا اقتصادی اجتماعی موثر بر پذیرش متمرکز شده اند. این تحقیق با نگاهی جامع ، ضمن بررسی نگرش کشاورزان نسبت به شیوه های حفاظتی، دسترسی به منابع و امکانات برای کاربست و موانع کاربست شیوه های حفاظتی، به بررسی میزان کاربست شیوه های حفاظتی و عوامل موثر بر آن از جنبه های ادراکی- نگرشی و اقتصادی اجتماعی پرداخته و رفتار حفاظتی کشاورزان حوزه آبخیز رودخانه تلخه رود شهرستان هریس، استان آذربایجان شرقی را از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داده است.

این تحقیق به روش پیمایشی انجام شد. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه کشاورزان حوزه آبخیز رودخانه تلخه رود شهرستان هریس بود. با استفاده از فرمول نمونه گیری کوکران، 220 کشاورز انتخاب و داده های لازم از طریق مصاحبه رو در رو با کشاورزان گردآوری گردید. نمونه گیری به روش تصادفی چند مرحله ای انجام شد. ابزار تحقیق پرسشنامه ای بود که اکثر بخش های آن در طیف پنج گزینه ای لیکرت بود. روایی ابزار تحقیق توسط گروهی از اعضای هیات علمی دانشگاه و کارشناسان میدانی کشاورزی و منابع طبیعی مورد تایید قرار گرفت و برای به دست آوردن پایایی ابزار تحقیق، یک مطالعه راهنما با همکاری 30 کشاورز در منطقه خارج از روستاهای نمونه مورد بررسی انجام شد و اصلاحات لازم در پرسشنامه صورت گرفت. مقادیر کرونباخ آلفای مقیاس های پرسشنامه نشان داد که ابزار تحقیق از پایایی کافی برخوردار می باشد.

نتایج نشان داد که کشاورزان مورد مطالعه نگرش مثبتی نسبت به شیوه های حفاظتی داشتند. از میان 12 شیوه حفاظتی منتخب، کاربست کمپوست، لایروبی کانال های آبیاری، وجین و بقایای گیاهی در سطح در سطح بالای متوسط قرار داشت. کاربست بقیه شیوه ها در حد پایین تر از متوسط قرار داشت. ایجاد بادشکن و سیل بند نیز در حد خیلی ضعیفی قرار داشت. از دیدگاه پاسخگویان، خردی و پراکندگی اراضی و فقدان استطاعت مالی از مهم ترین موانع کاربست شیوه های حفاظتی بودند. نتایج همچنین نشان داد که بین کاربست شیوه های حفاظتی همبستگی معنی داری وجود داشت. براساس نتایج تحلیل رگرسیون، نگرش و دسترسی به امکانات مهم ترین عوامل ادراکی- نگرشی و تحصیلات و سابقه فعالیت های کشاورزی مهم ترین عوامل اقتصادی-اجتماعی تبیین کننده کاربست شیوه های حفاظتی بودند.

نتایج نشان داد که کشاورزان نگرش نسبتا مثبتی نسبت به شیوه های حفاظت آب و خاک داشتند ولی در عمل شیوه های کم هزینه، با استفاده از امکانات موجود و زودبازده را به کار می گرفتند. به دلیل ضعف استطاعت مالی، کاربست شیوه هایی که نیاز به سرمایه-گذاری داشت در بین آنها چندان متداول نبود. رفع موانع و محدودیت ها، فراهم آوردن تسهیلات و امکانات لازم و ارایه برنامه های آموزشی و ترویجی می تواند در زمینه توسعه کاربست این شیوه ها موثر باشد.