کهن الگوی «خورشید» در شعر نظام الدین استرآبادی

هستی آدمی همراه با کارکردها و منش هایی که از خویش آشکار می کند، از سرچشمه های فراوان و گوناگونی آبشخور می یابد. یکی از این آبشخورهای اساسی و بنیادین که بر هستی آدمی سایه می اندازد، کهن الگوها هستند. کهن الگوها تصاویر یا نمادهای ناخودآگاه جمعی بشرند که ذهنیت، اندیشه و رفتار آدمی را در سیطره خود دارند و خود را در حیات اجتماعی، فرهنگی و هنری بشر، در قالب های گوناگونی هویدا می سازند. این تصاویر در ناخودآگاه روان آدمی پنهان هستند و سرچشمه زایای اسطوره ها، آیین ها و روایت ها قرارمی گیرند. خورشید از جمله کهن الگوهای مشترک بین اقوام مختلف بشری است که روایت های اسطوره ای گوناگونی را در میان ملل ساخته و پرداخته است. این کهن الگو از جمله اساسی ترین عنصر ذهنیت و اندیشه اسطوره ای ایرانی است که از اعصار دور تا به امروز در دوره های مختلف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی، سلطه و بازتاب خود را در اندیشه، ذهنیت و میراث هنری و ادبی فرهنگ ایرانی حفظ کرده است. از میان طبقات اجتماعی و فرهنگی هر جامعه و ملتی، شاعران یکی از مهم ترین طبقاتی هستند که از طریق شعر خویش، انواع و اقسام درون مایه ها و تصاویر کهن الگویی را به ارث می برند و آن ها را به سپهر اندیشه و فرهنگ دوران بعد از خود منتقل می کنند. «خورشید» از کهن الگوهای مشترک اقوام بشری است که با درون مایه های گوناگونی در آثار فرهنگی اقوام مختلف آشکار می گردد. از جمله شاعرانی که در افق زبان و ادبیات فارسی به گونه ای برجسته و متمایز از تصاویر و درون مایه های مربوط به کهن الگوی خورشید در شعر خود بهره می برد، «نظام الدین استرآبادی» است. انعکاس این کهن الگو در منظومه فکری نظام الدین استرآبادی، موضوعی است که این پژوهش به آن می پردازد. در این مقاله، دیوان نظام الدین استرآبادی بر اساس نظریه تحلیل کهن الگویی یونگ بررسی شده است و تاثیر کهن الگوی خورشید در منظومه فکری شاعر، توصیف و تحلیل می گردد. بر اساس تحلیل کهن الگویی دیوان نظام، «قدرت، تاجداری، ثروت، زیبایی و حیات» از جمله درون مایه هایی هستند که کاربرد کهن الگوی خورشید را در شعر نظام مکرر می سازد. سلطه این کهن الگو در فضای فکری و هنری این شاعر، در تصویرسازی و توصیفات شعری نظام الدین کارکردی برجسته و متمایز دارد.