تحلیل مفهومی موضوع متافیزیک در حکمه الإشراق سهروردی

موضوع مابعدالطبیعه که در فلسفه ی یونان و به ویژه در کتب ارسطو طرح شده بود، پس از ترجمه ی آن ها به زبان عربی، در آثار اندیشمندان مسلمان بسط یافت. اغلب ایشان مشهورترین موضوع نزد معلم اول، یعنی «موجود از حیث موجودیت» را برگزیدند، گاه نیز تحت تاثیر کلمات دیگری از ارسطو، «اسباب برین» و گاه به دلیل گرایش های دینی خود، «واجب الوجود» را موضوع فلسفه دانستند. پژوهش پیش رو عهده دار دیدگاه مبتکرانه ی حکیم سهروردی در این مسیله است. روش بحث نویسندگان، تلفیقی از توصیف تاریخی، تحلیل و مقایسه است. سهروردی در آثار به سبک مشایی، ظاهرا دیدگاه ابن سینا را پذیرفته، با ادبیات مشایی، عنوان «موجود از حیث موجودیت» را بر سایر موضوعات مطرح درباره ی فلسفه ترجیح می دهد و صرفا در مواضعی، واژه ی «وجود» را به لحاظ معنای مصدری آن، جایگزین «موجود» می کند. اما در حکمه الإشراق، با نظام مفهومی نوینی مواجهیم که به مقتضای آن، «شی ء» به عنوان بدیهی ترین مفهوم به جای موجود و وجود می نشیند و فارغ از هر قیدی، موضوع متافیزیک اشراقی قلمداد می شود. سهروردی از ابتدا، شی ء را مقسم نور و ظلمت قرار می دهد و در پی آن، سایر مفاهیم حکمت اشراقی شکل می گیرند. از نتایج مهم این رویکرد، نفی اعتباریت ظلمت و طرد انگاره ی هم سانی نور با وجود است که شارحان حکمه الإشراق به درستی آن دو نکته را تبیین نکرده اند. اتخاذ «شی ء» به عنوان موضوع متافیزیک، بعدها با تقریراتی متفاوت، در آثار برخی حکیمان نظام ساز، از جمله رجب علی تبریزی و شاگردان وی تبلور یافته است.