واکاوی الگوهای معماری خانه های سنتی کاشان، در طراحی مسجد-مدرسه ی آقابزرگ

با ظهور اسلام و تاکید آن بر امر آموزش، در اندک زمانی، مساجد به پایگاه های اصلی تعلیم و تربیت مبدل شدند. با گذشت زمان و گسترش این دین نوظهور در سرزمین های مختلف و توسعه ی علوم میان مسلمانان، نیاز به وجود بنایی برای برگزاری جلسات آموزشی احساس می شد. از این رو ساخت مدارس مستقل از عصر سلجوقی و به همت بزرگانی چون خواجه نظام الملک و در قالب مدارس زنجیره ای نظامیه، آغاز گشت و در عصر تیموری با ساخت مدارسی چون غیاثیه ی خرگرد به اوج رسید. مدتی بعد، در عصر صفویه، با ساخت ابنیه ای چون مدرسه ی مادر شاه، مدارس در ترکیبی جدید با مساجد، شکلی کاملا متفاوت به خود گرفتند و گونه ی ساحتمانی جدیدی تحت عنوان مسجد -مدرسه به وجود آمد. این سنت در عصر قاجار نیز پی گرفته شد و در این میان، معماری مسجد-مدرسه های این دوران پرتحول، همانند سایر ابنیه ی ساخته شده ی قاجاری، دارای نوآوری هایی درخور توجه هستند که کمتر به آن پرداخته شده است. از آن جمله می توان به مسجد-مدرسه ی آقابزرگ کاشان اشاره داشت که از دید برخی، نوآورانه و از دید عده ای دیگر، ساختارشکنانه است. پاسخ به دلایل نامتعارف بودن این بنا را می توان در بازخوانی مفاهیم و الگوهای معماری مسکونی کاشان و به کارگیری مجدد آن ها در مدرسه که خود، خانه ی طلاب است، جستجو نمود. در این پژوهش، با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با بکارگیری مطالعات کتابخانه ای، مشاهدات میدانی و بررسی اندام های مسجد-مدرسه آقابزرگ و مقایسه ی آن با عناصر مشابه در بناهای مسکونی هم دوره ی آن در کاشان، چنین به دست می آید که مسجد-مدرسه ی آقابزرگ، خانه ای در هییت یک بنای آموزشی است و یافته های ناشی از مقایسه ی جزء به جزء مسجد-مدرسه ی آقابزرگ با خانه های هم دوره اش در شهر کاشان نشان می دهد که معمار این بنا الگوهای معماری مسکونی را به صورت هوشمندانه ای در طراحی این بنای مذهبی-آموزشی بازخوانی نموده و با حفظ ظاهر سنتی یک مسجد-مدرسه، از عناصری چون بادگیر، سه دری و پنج دری، مهتابی، گودال باغچه در قالب الگوهای کهنی چون خانه های پایین-بالا، بروار-میانوار-بروار، سه دری-تختگاه -سه دری و همچنین تزییناتی چون یزدی بندی که کمتر در بناهای رسمی و مذهبی دیده می شود برای خلق فضایی خانه مانند، برای زندگی شبانه روزی طلاب این مدرسه استفاده نموده است. بدین صورت، معمار این بنا، علاوه بر تامین کارکردهای سنتی یک مسجد- مدرسه، با خلق فضایی انسانی از طریق بکارگیری الگوهای معماری مسکونی، برای کاربرانی که تمامی شبانه روز را در این بنا می گذرانند، خانه ای برای طالبان علم بنا نموده است.