گسترش یک روایت در منابع تاریخی و نقش آن در تصحیح و گزارش مصراعی از شاهنامه

داستان های ملی، در دوره های گوناگون، نقل و کتابت و بازنویسی شده اند و از همین روی روایت های مختلفی از آنها شکل گرفته است که بررسی آنها می تواند سیر دگرگونی روایت های ملی را به دست دهد. یکی از دگرگونی های رایج در این روایت ها گسترش آنهاست که گاه با هدف توضیح و تفسیر یک جمله یا بخشی از روایت اصلی، در قالب داستانی فرعی، انجام شده است. این داستان های فرعی می توانند به گشودن گره های متنی نیز کمک کنند؛ زیرا درک تاریخی از یک جمله یا واژه را در قالب روایتی فرعی به دست می دهند. یکی از موارد گسترش روایت، داستانی است که در پاره ای از منابع تاریخی در بحث از اصلاحات مالی انوشیران آمده است. خط روایت شاهنامه و بیشتر تواریخ در اصلاحات مالی انوشیروان چنین است که با اشاره کوتاهی به وضعیت خراج در دوره پادشاهان پیشین، از آغاز شدن اصلاحات در روزگار قباد سخن می رود که با مرگ او ناتمام می ماند و انوشیروان این اصلاحات را ادامه می دهد. بعضی از تواریخ در این خط برشی زده اند و پیش از آنکه سخن از اصلاحات انوشیروان را آغاز کنند، داستانی نقل کرده اند که بر پایه آن در روزگار قباد، یک زن روستایی، پیش از حساب و شمارش محصول درختان توسط ماموران مالیاتی، به کودکش اجازه نمی دهد به میوه دست بزند. در این تواریخ، همین داستان سبب دلسوزی قباد به حال رعیت و انگیزه اصلی او برای اصلاحات مالی نمایانده شده است. جمله کانونی این روایت، «ممنوعیت دست زدن به میوه» است که در مصراعی از شاهنامه نیز به صورت «نه کس دست را سوی رسته پسود» بازتاب یافته و در چاپ ها و دستنویس های این کتاب وضعیتی آشفته دارد. در این مقاله، نخست، با کمک این روایت جنبی، درباره ضبط و معنای درست این مصراع از شاهنامه سخن گفته شده است. پس از آن نیز درباره اصالت نقلی و خاستگاه این روایت در بخش دوم مقاله بحث شده و بدین شکل یکی از نمونه های گسترش روایت در روایت های ملی نشان داده شده است.