تحلیل جامع آسیب ‎پذیری محیط زیست دشت یزد-اردکان با دیدگاه سیستمی؛ چالش ها و راهکارها

دشت یزد-اردکان متشکل از سامانه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی است که با دارا بودن تولیدات کشاورزی، پیشینه فرهنگی، صنایع متعدد فولاد، کاشی، شیشه، نساجی، کوره پخت آهک، آسفالت، آجر و صنایع تولید شن و ماسه، معادن فلزی و غیرفلزی، وجود کویرهای بکر وسیع و مناطق و زیستگاه های طبیعی از اهمیت و جایگاه مهمی برخوردار است. حضور صنایع مختلف درکنار وجود معضل کم آبی و خشکسالی های پی در پی با رشد جمعیت و نبود برنامه ریزی همه جانبه نگر در دشت، سبب شده آلودگی های محیط زیست در تمام ابعاد، شدتی مضاعف پیدا کند. از اینرو بررسی همه جانبه عوامل موثر بر ارزش ها و خدمات اکوسیستمی برای برنامه ریزی توسعه و مدیریت پایدار منابع مختلف دشت امری ضروری است.

در پژوهش حاضر، چارچوب "نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ" (DPSIR) به عنوان رویکردی سیستمی و ابزاری برای تدوین راهبردهای اجرایی و مدیریتی استفاده شد. بکارگیری این روش با تعیین پاسخ به نیروی محرکه و ساختاردهی به اطلاعات، تعیین ارتباطات مهم و ایجاد درک همه جانبه از مشکلات در نهایت منجر به تهیه راهکارهای عملی برای توسعه پایدار می شود. به منظور ارزیابی روابط علی و معلولی چالش‎های محیط زیست دشت یزد - اردکان در بخش های مختلف، و برای بررسی ارزیابی آسیب پذیری و ارایه راهبردها با استفاده از این رویکرد سیستمی، اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات دقیق کتابخانه ای، استفاده از اسناد و مدارک، مشاهده، مصاحبه با نخبگان، برداشت های میدانی و پردازش تصاویر ماهواره ای گردآوری شد. با تجزیه و تحلیل این اطلاعات، با بررسی اثر فشارها، تغییرات ایجاد شده در وضعیت محیط، پیامدها و تاثیرات بوجودآمده در سامانه های آب، خاک، هوا و جامعه انسانی تجزیه و تحلیل و راه کارها پیشنهاد شد.

با بررسی روابط علی و پاسخ ها، زنجیره ای از ارتباطات علی و معلولی که با نیروی محرکه آغاز و به اعمال فشار بر محیط منجر می شد، شناسایی گردید. نتایج نشان داد، تهدیدهای دشت در پنج گروه تولید آلودگی، تغییر کاربری، مشکلات سیاسی-اجتماعی و تغییرات اقلیمی و خشکسالی قرار گرفته اند. بر اساس ارزیابی آسیب پذیری ارزش های محیط زیست، مهمترین ارزش های منطقه که در معرض خطر شدید قرار دارند شامل صنایع، کشاورزی، هوای پاک، منابع آب زیرزمینی و سلامت جسمی و روحی مردم می باشند. آلاینده های شهری، صنعتی و کشاورزی، فرسایش خاک، افزایش صنایع و معادن، توسعه نامتوازن کشاورزی، سیاست-گذاری های نامناسب و تغییرات اقلیمی از جمله تهدیدهایی دارای تاثیر شدید بر روی هوای پاک هستند. نکته دیگر قابل توجه، اینکه، صنعت- معدن و کشاورزی به عنوان عامل بسیاری از مشکلات زیست محیطی منطقه، خود نیز از جانب اثرات بازخوردی در معرض آسیب قرار گرفته اند. در واقع کشاورزی منطقه با مصرف سموم سبب آلودگی های منابع آب زیرزمینی، ایجاد خطر و بلااستفاده شدن آب برای مصرف شرب، کشاورزی و صنعت شده و هزینه ها را افزایش خواهد داد. این موضوع اهمیت "توسعه پایدار" را به جای "توسعه" بیشتر هویدا می سازد. بنابراین با توجه به اولویت حاصل شده، در تدوین برنامه و راهبردها احیاء قنوات و ترویج فرهنگ استفاده از این سیستم تامین آب به جای حفر چاه، تدوین الگوی کشت، حذف محصولات پر آبخواه و اصلاح صنایع از مهمترین ابعادی است که باید به آن پرداخته شود.

 با توجه به پیچیدگی و تعدد عوامل در بروز مشکلات در نواحی مانند دشت یزد-اردکان، بکارگیری روش های سنتی و معمول مبتنی بر دیدگاه غیر سیستمی در بررسی دلایل و ارایه راهکار در سالیان گذشته موثر نبوده است. جهت نیل به توسعه پایدار و برای اجتناب از حل مقطعی مشکلات، بکارگیری رویکرد کل نگر و ابزارهایی مانند DPSIR برای چاره جویی ریشه ای و ارایه راهبردهای مناسب سیاستی توصیه می شود.