بررسی مجموعه «آخر شاهنامه» مهدی اخوان ثالث از منظر تحلیل انتقادی گفتمان

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی علمی و میان رشته ای است که ریشه در زبان شناسی انتقادی دارد و هدف اصلی آن، بررسی کاربرد زبان در جامعه و سیاست است. تحلیل گفتمان انتقادی از طریق سبک شناسی، نقد ادبی و مطالعات تحلیل متون با ادبیات - به عنوان متونی ارتباطی - سروکار دارد. سه مسئله زبان، ایدیولوژی و قدرت، از مفاهیم بنیادی در این رویکرد به شمار می روند. گفتمان شناسان سعی دارند با توصیف و تحلیل ساخت های زبانی متون و فعال کردن متن در بافت غیرزبانی آن، به کشف معنا و مهم تر از آن، ایدیولوژی پنهان در متن بپردازند. سه شعر نیمایی از مجموعه آخر شاهنامه، سروده مهدی اخوان ثالث، در این مقاله بررسی شده است. پرسش اساسی این پژوهش، چگونگی استفاده اخوان از انواع امکانات زبانی در مفصل بندی گفتمانی است که به آن باور دارد. روش تحلیل این اشعار براساس الگوی سه بعدی نورمن فرکلاف، زبان شناس اجتماعی است که تحلیل گفتمان انتقادی را با افزودن سطوح تفسیر و تبیین، از سطح توصیف فراتر برده است. براساس این الگو مشخص می شود که اخوان ثالث با بهره گیری آگاهانه از امکانات سازه های زبانی، شامل آواها، واژگان و ساختار نحوی متن، به مفصل بندی لایه های گوناگون گفتمانی و ایدیولوژیک خویش پرداخته است. مشروعیت زدایی از گفتمان قدرت های مسلط، برجسته سازی کاستی های گفتمان موجود و ناامیدی از تغییر شرایط نابسامان به وضعیتی مطلوب و سامان یافته، عناصر گفتمان ساز شعر اخوان ثالث در این مجموعه است.