سیر تحول صور خیال در تفاسیر عرفانی آیه محبت (آیه 54 سوره مایده)

هدف این مقاله بررسی سیر تبدیل زبان عبارت به اشارت و کارکرد صورخیال در یکی از آیات قرآنی است که قرنها مجلای بحث و تفسیر و تاویل عارفان و صوفیان بوده است. آیه 54 سوره مایده آیه ای متضمن معنای بشارت به دوستان خداست. برای بررسی سیر تحول و دگرگونی صورخیال در تفسیر این آیه، برخی تفاسیر از قرن چهارم هجری تا قرن هشتم انتخاب شد که عبارتند از: حقایق التفسیر عبدالرحمن سلمی، لطایف الاشارات قشیری، عرایس البیان روزبهان بقلی، کشف الاسرار میبدی، غرایب القرآن اعرج نیشابوری و تفسیر عبدالرزاق کاشانی مشهور به تفسیر ابن عربی.

این تفاسیر به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفتند.

سلمی در حقایق برای بیان تاویلات خود، سخنش را با تشبیه مزین میسازد و در تفسیرخود از شواهد شعری سود میجوید. پس از آن قشیری در لطایف الاشارات در بیان اشارات خود از تشبیه بسیار استفاده میکند. میبدی درکشف الاسرار، ادبیترین تفسیر را از آیه محبت ارایه میدهد و کلام اشاری و عرفانی را با کلام هنری و آراسته به صنایع هنری پیوند میزند. عرایس البیان روزبهان چه از نظر زبانی و چه از نظر اشاری در اوج تفاسیر عرفانی قرار دارد. در تفسیر غرایب القرآن در توضیح آیه محبت تنها به چند مورد تاویل عرفانی بسنده شده و از نظر زیباشناسی زبانی نکته ای در آن مشهود نیست. آخرین تفسیر در این تحقیق، تاویلات است که در آن به تفسیر اشاری بیش از کاربرد هنری زبان توجه شده و نقطه عطف این تفسیر آن است که با دیدگاهی متفاوت به آیه محبت پرداخته است و اشاراتی را بیان میکند که تا آن زمان بیسابقه است.

زبان این عرفا در تفاسیر اشاری است. آنها برای بیان تجارب عرفانی خود از مرزهای معمول زبان گذر کردند. هرچه تجربه عرفانی آنها غنیتر بوده این غنا در زبانشان نیز مشاهده میشود.