صفات ذات از دیدگاه اشاعره، معتزله و تشیع

در این مقاله صفات ذات الهی از منظر سه فرقه ی مهم کلامی اسلام، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اشاعره قایل به صفات زاید بر ذات خداوند (تشبیه) بوده ولی معتزله به نفی صفات و نیابت ذات از صفات (تنزیه) معتقد است و تشیع نیز جمع بین تشبیه و تنزیه، عینیت صفات با ذات را پذیرفته است. ملاصدرا با استفاده از قاعده ی «بسیط الحقیقه»، عینیت صفات با ذات را نیک بیان کرده و کوشیده است تا اختلاف اشاعره و معتزله را به گونه‏ای با هم جمع کند. از این دیدگاه، صفات خداوند به لحاظ وجود، با ذات متحد اما به لحاظ مفهوم، با هم مغایرند. معتزله مانند شیعه، قدرت را صفت پایه دانسته که بر اساس آن، به ترتیب صفات علم و حیات نیز اثبات می‏شود، ولی اشاعره بر پایه ی حیات، صفات دیگر مثل قدرت، علم و اراده را اثبات می کنند. همه ی فرق، ذات اقدس حق را ازلی و ابدی، غنی بالذات و عالم و قادر به مسموعات و مبصرات می‏دانند و در توحید ذاتی اختلاف چندانی ندارند؛ ولی در توحید صفات، بین آنها اختلاف دیده می شود؛ اشاعره کثرت را پذیرفته اند، ولی معتزله طرفدار توحید اند. اشاعره، اراده ی الهی را مطلقا از صفات ذات می‏دانند، ولی معتزله تحت تاثیر ظاهر برخی روایات، آن را مطلقا از صفات فعل بر می‏شمرند. اما شیعه با تحلیل دقیقی اراده را در دو معنای حب ذات، از صفات ذاتیه، و تصمیم گیری به معنای صفت فعل تحقیق کرده است. معتزله و برخی از متکلمان امامیه کلام الهی را به معنی «ایجاد کلام» و یا «قدرت بر تکلم» و در نتیجه صفت فعل می‏دانند. از دیدگاه اشاعره، کلام الهی معنایی قایم به ذات حق تعالی موسوم به کلام نفسی و مدلول کلام لفظی است. ولی به اعتقاد حکما، مجموع جهان، اعم از مجرد و مادی، کلام تکوینی اویند.