تحلیل زمینه های ایجاد هنجارگریزی در استعاره های عرفانی

اهل معرفت و سلوک، برای بیان تجربه ها و تعالیم عرفانی خود، قالب بیانی به نام «زبان عرفانی» برگزیدند؛ این زبان برای تبیین و انتقال تعالیم و مواجید عرفانی به کار گرفته شد و به دسته های گوناگون تقسیم بندی شده است که یکی از مشهورترین آن ها، تقسیم آن به زبان عبارت و زبان اشارت است. زبان عبارت برای بیان تعالیم عرفانی و زبان اشارت بیان کننده تجربه های عرفانی بوده است. رکن اساسی در زبان عبارت، اصطلاحات عرفانی است و در زبان اشارت، رمز، نماد، استعاره و... . استعاره یکی از عناصر مهم در زبان اشارت است و نقش مهمی در بیان عمیق ترین و پیچیده ترین دریافت های عرفانی در قالب زبان اشارت برعهده دارد. استعاره در زبان اشارت، شاخه های مختلفی پیدا می کند که یکی از مهم ترین و اثرگذارترین آن ها استعاره های هنجارگریز است. در میان استعاره های هنجارگریز، واژگانی که در میان مردم جایگاه مطلوبی دارند مانند مسجد، مدرسه و...  گاه در مفهوم منفی به کار می روند و واژگانی مانند شراب، ساقی، معشوق و... که نزد اهل شریعت و عامه مردم، مفهوم منفی و ناپسند دارند، در اشعار عرفانی با کاربرد معنایی مطلوب و مثبت به کار می روند. این نوع استفاده از واژگان به دلیل مخالفت با عرف مردم در هر روزگار، با واکنش های مختلفی روبرو شده است و گاه بدین سبب عده ای با اهل معرفت به مخالفت برخاسته اند. این پژوهش با مطالعه بر متون مهم عرفانی که در آن ها استعاره های هنجارگریز به کار رفته و با تکیه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه ای ریشه ها و عوامل شکل گیری استعاره های هنجارگریز را در زبان شارت بررسی می کند و می کوشد از این طریق، زمینه دریافت درست مفاهیم متون عرفانی را فراهم سازد. از مهم ترین یافته های این پژوهش آن است که گسترش تفکر ملامتیه و نفوذ آن در ساحت شعر عرفانی فارسی، رواج شعرهای وصف معشوق در مجالس سماع و ترجیح معنای نسبی کلمات بر معنای اصلی از مهم ترین عوامل و ریشه های شکل گیری استعاره های هنجارگریز در شعر عرفانی فارسی است.