بررسی وضعیت ساختار- هیدرومورفولوژی رودخانه تجن براساس روش طبقه بندی کیفیت ساختاری رودخانه آلمان (LAWA-OS)

در سراسر جهان، آب های سطحی به طور چشم گیر در مقابل اثرات فعالیت های مختلف انسانی آسیب پذیر بوده، به طوری که سیستم پایدار رودخانه ها و زیستگاه جانوری و گیاهی به خطر افتاده و مواردی چون کاربری اراضی و وضعیت کیفی آب تغییر کرده است. خصوصیات ساختاری-هیدرومورفولوژی از اهمیت فراوانی در وضعیت اکولوژیکی رودخانه ها برخوردار بوده، به طوری که بررسی وضعیت آن ها به عنوان یکی از مولفه های اساسی در مدیریت پایدار حوزه رودخانه و باز زنده سازی شرایط رودخانه به شمار می رود. در اروپا هم زمان با معرفی دستورالعمل چارچوب آب، وضعیت آب های سطحی بسیار مورد توجه قرار گرفته و نیاز ضروری به یک سیستم پایش دقیق، به عنوان گام اولیه در جهت رسیدن به حداقل وضعیت اکولوژیکی خوب، مطرح گردید. مرور پژوهش ها نشان دهنده تمرکز مطالعات روی وضعیت مورفولوژی رودخانه ها در ایران بوده، لیکن ارزیابی وضعیت هیدرومورفولوژی رودخانه ها چندان مورد بررسی قرار نگرفته است. از این رو، در مقاله حاضر به بررسی وضعیت ساختار- هیدرومورفولوژی 12 کیلومتر از رودخانه تجن با استفاده از روش طبقه بندی کیفیت ساختاری رودخانه آلمان پرداخته شد.

تمرکز اصلی روش طبقه بندی کیفیت ساختاری رودخانه، شناسایی فشارهای مورفولوژی ناشی از مداخلات انسانی، به منظور تعیین اقدامات مناسب برای برقراری مجدد شرایط طبیعی و تقریبا طبیعی در چارچوب سیستم ارزیابی و نظارت است. این روش به طبقه بندی شرایط کنونی ساختار- هیدرومورفولوژی رودخانه مبتنی بر یک سیستم امتیازدهی در چهار مرحله جمع آوری داده، تعیین بازه و سنجش از راه دور، بازدید میدانی و ارزیابی شرایط بر اساس امتیازدهی به 25 پارامتر منفرد می پردازد. لذا، رودخانه به بازه های 100 متری تقسیم و در دو مرحله سنجش از راه دور با استفاده از نقشه های توپوگرافی، خاک، پوشش گیاهی و کاربری اراضی حوزه، مدل رقومی ارتفاعی منطقه، تصویر ماهواره ای سال 1398 متعلق به لندست 8 و بازدید میدانی از فروردین تا خرداد ماه 1398 با توجه به پارامترهای منفرد روش فوق ارزیابی شد.

نتایج ارزیابی نشان داد که 44 درصد بازه ها، در طبقه کیفی 4-آشکارا تغییر یافته قرار داشته است. درحالی که، بازه ای بدون تغییرات (کاملا طبیعی) مشاهده نشده، اما 4 درصد از بازه ها کاملا تغییر یافته ارزیابی شد. به علاوه، درصد توزیع هر طبقه کیفیت ساختاری پارامترهای منفرد و اصلی محاسبه و نتایج نشان داد که پوشش کناره رودخانه در محدوده مورد مطالعه در مقایسه با دیگر پارامترها وضعیت مناسبی ندارد. به منظور بررسی دقیق تر، درصد فراوانی طبقه های کیفیت ساختاری برای به طور مجزا در سه زیر منطقه قبل از شهر ساری (BS)، محدوده شهر ساری (SS) و بعد از شهر ساری (AS) نیز بررسی و نشان داد که وضعیت بخش شهری رودخانه تجن به وضوح تا کاملا تغییریافته که در اثر ایجاد تغییراتی مانند تغییر بستر و عرض کانال منجر به تغییر مواد بستر، ایجاد حفاظت از کناره بتنی در بیش از دو کیلومتر از رودخانه و احداث سازه هایی مانند سد لاستیکی و کف بند بدون درنظر گرفتن پلکان ماهی به خصوص در محدوده پارک ملل می باشد.

در روش طبقه بندی کیفیت ساختاری رودخانه آلمان، شرایط جغرافیایی بر روی واحدهای چشم انداز و تیپ رودخانه های تعریف شده، فرم دره رودخانه، مواد بستر و پوشش گیاهی تاثیرگذار بوده که تاحدود زیادی با شرایط جغرافیایی شمال ایران و به خصوص رودخانه تجن (دارای سه واحد چشم انداز کوهستانی، دشت و ساحلی) مطابقت دارد. هم چنین، درصد توزیع هر طبقه کیفیت ساختاری دو پارامتر منفرد 5-2 پوشش کناره رودخانه با 49% و 5-3 پوشش کناره ویژه با 67%، سهم بالایی از طبقه 7-کاملا تغییر یافته را به خود اختصاص داده که نقش پارامترهای تنزل دهنده برای رودخانه تجن در بازه مورد مطالعه را داشته که به عنوان هدف اولیه در برنامه ریزی اقدامات باز زنده سازی رودخانه تجن شناسایی گردید.