چالش های حقوقی کتابخانه های دیجیتال برخط

دیجیتالی‌سازی، راهی برای سازماندهی و ارایه بهتر اطلاعات است که دسترسی عموم مراجعان به آن را آسان‌تر خواهد کرد. با وجود این، حقوق مالکیت فکری که بر اساس دیدگاه‌های مولف‌محور ایجاد شده، چالش‌هایی را برای کتابخانه‌ها ایجاد کرده است؛ تا جایی که امروزه به عنوان یک ضرورت باید گفت که این حقوق به یک انقلاب فکری نیاز دارد تا موازنه میان حقوق مالکان آثار و جامعه همواره تضمین شود. به طور سنتی، وقتی کتابخانه‌ای اقدام به خرید یک کتاب از ناشر می‌کند، طبق نظریه «اولین فروش یا اسقاط حق» دیگر آن نسخه خریداری شده، پس از آن مشمول قواعد کنترلی کپی رایت نخواهد بود. امانت دادن کتاب در کتابخانه‌ها نیز دقیقا بر همین مبنای حقوقی استوار است. اما این مبنا در خصوص امانت کتب در کتابخانه‌های الکترونیکی چندان کارایی ندارد. بنابراین، به زعم برخی، در حال حاضر مقررات حقوق مولفان، اسقاط حق را فقط ناظر به اشیاء ملموس نظیر کتب چاپ شده، قلمداد کرده است و در مقابل، وضعیت آثار دیجیتالی مبهم است. هدف پژوهش حاضر این است که با دسته‌بندی منابع، تا جایی که ممکن است این ابهامات برطرف شود.

 این پژوهش از حیث هدف، کاربردی و از جهت شیوه گردآوری اطلاعات و تجزیه و تحلیل آن، کیفی- توصیفی است.

کتب و آثار دیجیتالی کتابخانه‌های دیجیتالی از حیث وضعیت حقوق چاپ و نشر و به ویژه وضعیت حقوقی دسترسی به آن‌ها، به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شوند؛ نخست، آثار دارای حق چاپ و نشر (مورد حمایت)؛ دوم، آثاری که صاحب حق چاپ و نشر آن ناشناس است و سرانجام، آثاری که تجدید چاپ نمی‌شوند. راه حلی که موجب تقویت کتابخانه‌های دیجیتالی می‌شود، تعلق و اختصاص آثار ناشناس و آثاری که تجدید چاپ نمی‌شوند، به حوزه عمومی (قلمروی همگانی) است. تبدیل این آثار به عنوان بخشی از مالکیت عمومی و همگانی، ارتباط اثر با خالق آن را قطع نمی‌کند و در واقع این آثار به طور کلی واجد یک خانواده شده و این خانواده (جامعه) از آن لذت برده و از منافع آن بهره‌مند خواهد شد.

 وجود یک چارچوب جامع مقرراتی حمایت‌کننده از کتابخانه‌‎های دیجیتالی آنلاین و حمایت و گسترش دانش و آگاهی‌های عمومی یک نیاز و ضرورت بنیادی است. در عصر کنونی، کتابخانه‌های دیجیتالی اصلی‌ترین محمل دسترسی به دانش و آگاهی محسوب می‌شوند و رفع انحصارات و غنی‌سازی کتابخانه‌های دیجیتالی در این حوزه، بسیار تعیین‌کننده است. بازنگری در قوانین سخت‌گیرانه حقوق مولفان به نفع تولید دانش و اطلاعات و فرهنگ عمومی، و نیز گسترش قوانین کپی رایت در جهت کمک به تولید دانش اطلاعات و فرهنگ، ضروری است. پیشنهادهای حقوقی بسیاری برای حل مشکل آثار واجد حق چاپ و نشر ارایه شده است. اصلاح قوانین حقوق مولفان و معافیت یا مستثنی شدن کتابخانه‌ها از دایره شمول قوانین حقوق مولفان و حمایت دادگاه‌ها از دکترین اسقاط حق در آثار دیجیتالی، از زمره‌ این پیشنهادها است.