بررسی چینش متنی گفتارهای درخواست ‏محور در شاهنامه فردوسی

ساختار متن و چگونگی چینش اجزای سازنده آن نقش مهمی در فهم مخاطب از معنا دارد. گوینده توانا برای نفوذ در ذهن مخاطب از شگردهای مختلفی در زبان استفاده می‏کند؛ یکی از این شگردها نوع چینشی است که برای ساختار کلام خود برمی‏گزیند. این نکته ‏افزون‏بر سخندانی و شناخت قابلیت‏های زبان، نیازمند آشنایی با روحیه و منش مخاطب و نیز مسایل اجتماعی و فرهنگی حاکم بر بافت کلامی و غیرکلامی است. شاهنامه از گفتارهای مختلفی تشکیل شده است که فردوسی آنها را از زبان شخصیت‏ها نقل می‏کند؛ این گفتارها نقش مهمی در پیشبرد داستان‏ها دارد. در این مقاله، چینش متن چند گفتار در شاهنامه با موضوع «درخواست» بررسی، و به این پرسش‏ها پاسخ داده می شود: گفتار درخواست‏محور در شاهنامه چه نوع چینشی دارد؟ چه عواملی موجب شده است فردوسی چینش و ساختاری ویژه برای کلام خود برگزیند و این ساختار متنی چگونه موجب بلاغت کلام شده است؟ برای انجام این پژوهش، با تلفیقی از دیدگا‏ه هلیدی و حسن درباره بافت و متن (1985) و روش ساسانی و یزدانی در بررسی چینش متن (1392)، نخست بافت کلامی و غیرکلامی و نوع چینش چند گفتار درخواست‏محور شاهنامه (نامه) تعیین می‏شود؛ سپس رابطه بافت و نوع ساختار این گفتارها بررسی خواهد شد. نتیجه بررسی نشان می‏دهد نوع چینش این گفتارها شامل توالی گام‏های «ستایش» (خدا و مخاطب)، «زمینه‏چینی» (متغیر)، «درخواست» (شرح ماجرا و درخواست) و «پایان‏بندی» (متغیر) است که به گفتار درخواست، ساختاری ویژه می‏بخشد. این ساختار ثابت که نشان‏دهنده توجه فردوسی به بافت فرهنگی و گفتاری روزگار اوست، موجب نوعی هماهنگی و انسجام در متن شاهنامه می‏شود که با امکان پیش‏بینی‏پذیری، به فهم سریع‏تر مخاطب از متن می‏انجامد؛ نیز گام‏ «زمینه‏چینی» که گامک‏های متفاوتی ‏دارد و چگونگی و میزان آنها با توجه به موضوع و بافت متغیر است نقش مهمی در ترغیب مخاطب و بلاغت گفتار درخواست دارد.