میرزا ملکم خان و سنت گرایی بازتابی

هدف مقاله، بررسی امکان کاربرد مفهوم «سنت گرایی بازتابی» با مطالعه تجربی زندگی اجتماعی و سیاسی میرزا ملکم خان، سیاستمدار، متفکر و مصلح اجتماعی ایرانی در قرن نوزدهم است. منظور از سنت گرایی بازتابی، واکنش سنت در ایران در مقابل خود سنت ناشی از برخورد با مدرنیسم غربی است. روش پژوهش، کتابخانه ای و با استفاده از اسناد تاریخی انجام شد. زندگی و آثار میرزا ملکم خان باتوجه به سه چشم انداز زندگی او بررسی می شود؛ حزب و تشکیلات از دیدگاه ملکم، ملکم خان و روشنفکری و سیاست زدگی. میرزا ملکم خان، پیشگام جنبش روشنفکری در ایران تبلیغ می شود؛ درحالی که او به معنای مدنظر در این مقاله، روشنفکر نبود. او نماینده گروهی از منشی ها و کارمندان دولت بود که در قرن نوزدهم شکل گرفت. این گروه از منشی ها تلاش کردند دستگاه حکومتی ایران را با الهام گرفتن از غرب اصلاح کنند. تعارض بنیادی بین مناسبات اجتماعی ایران با برنامه اصلاحی مطرح شد که به سیاست زدگی تفکر سیاسی این گروه منجر شد. یافته های پژوهش نشان داد تلاش های ملکم شکست خورد. طرح او از سازمان سیاسی تحت تاثیر مناسبات سیاسی استبدادی شکل گرفت. ملکم، نخستین کسی بود که به نقش روشنفکران و سازمان دهی در مشارکت سیاسی در ایران پی برد.