کانت و مسئله «امکان/صدفه» در ساحت خرد نظری

برای نظام های متافیزیکی هر نوع امر تصادفی تهدیدی به شمار می آید که می تواند کلیت و ضرورت نظام را تهدید کند و ازهمین رو، فیلسوفان ناچارند درباره آن موضع گیرند. این مواضع غالبا ذیل بررسی نسبت «امکان/صدفه» و «ضرورت» بیان می شود. در فلسفه کانت، اصطلاح die Zufälligkeit بار این مفهوم را به دوش می کشد. بررسی کاربردها و دلالت های این مفهوم در ساحت موردبحث حاضر، یعنی ساحت نظری، می تواند به تبیین موضع کانت درباره مسیله دشوار تهدید آن برای نظام دانش یاری رساند. اجمالا بررسی حاضر نشان خواهد داد که کانت در مواضع مختلفی و با دلالت های متفاوت، ولی مرتبطی از این مفهوم استفاده کرده است: گاهی ذیل مقولات جهت، جایی ذیل مقولات نسبت، گاهی در ارتباط با امر آروینی و مشروط و گاهی در تحلیل امری که به آینده تعلق دارد. پژوهش حاضر پس از بررسی جامع، آنها را ذیل دو معنای اصلی «امکان خاص» و «صدفه مندی» چکیده می کند. این مقاله ضمن جست وجوی معانی و دلالت های مفهوم die Zufälligkeit در سنجش خرد ناب، به بررسی نحوه مواجهه کانت با جایگاه امر تصادفی در نظام ضروری دانش می پردازد. نتیجه اجمالا این است که کانت تنش را حل نمی کند؛ زیرا از سویی، وی این مفهوم را به نفع طرف ضرورت نادیده می گیرد و مدعی می شود که نظام به مثابه گونه ای دانش ناب مستلزم آن است که این مفهوم را در نظام استعلایی اش راه ندهد و از سوی دیگر، وی شانی برای آن مفهوم در نظر می گیرد تا بتواند چگونگی پیش روی خرد در سلسله قیاس های دیالکتیکی را توضیح دهد. به این ترتیب، کانت تنش تعیین کننده میان امر تصادفی و امر ضروری را تنها منحل کرده است و نه حل. سرانجام، این نوشتار بر آن است که نحوه مواجهه انحلالی کانت با نسبت امکان/صدفه و ضرورت ریشه در این دارد که وی معنای دیالکتیک را به دیالکتیک منطقی استعلایی تقلیل داده است و فراروی از آن مستلزم الگوهای دیگری خارج از امکانات فلسفه کانت، یعنی احتمالا فلسفه هگل است.