نقد و بررسی اطناب و انواع آن در متون بلاغی فارسی

اطناب از مباحث مهم در دانش معانی است؛ تا جایی که برخی بلاغت شناسان، فهم دانش معانی را در گرو فهم درست آن دانسته اند. این اهمیت اقتضا می کند در کتاب های بلاغت، تعاریف و تقسیمات دقیقی از اطناب آمده باشد تا چارچوب نظری روشنی برای شناخت مفهوم و مصادیق آن به خواننده ارایه شود؛ اما در عمل چنین نیست و بلاغت نویسان در تعیین انواع و مصادیق اطناب، آن گونه که انتظار است، عمل نکرده اند. بر این اساس، لازم می نماید تعریف ها و تقسیم بندی های اطناب در کتاب های بلاغی قدیم و جدید، بازخوانی و واکاوی شود. در مقاله پیش رو کوشش شده است با بازخوانی تحلیلی - انتقادی متون بلاغی گذشته و امروز، قوت و ضعف این تعریف ها و تقسیم بندی ها بررسی و نشان داده شود. تحلیل داده های این پژوهش نشان می دهد بلاغت نویسان قدیم و جدید در تعریف اطناب که عبارت باشد از بیان معنای اندک با الفاظ بسیار، اتفاق نظر دارند؛ هرچند به سبب نسبی بودن مفهوم کمیت در کلام، برخی قیود مناسبت با «کلام متعارف اوساط ناس» و «مقتضای مقام» را نیز بر تعریف اطناب افزوده اند، اما با تقسیم بندی ها و اصطلاح سازی های بی حاصل انواع و مصادیق اطناب را چنان که باید روشن و دقیق تعیین نکرده اند؛ برخی انواع، دچار تداخل تعریف و اشتراک در نمونه شده و در نتیجه، داوری درباره حسن و قبح آنها به تعارض انجامیده است. حتی به نظر می رسد گاه نیز نویسنده متون بلاغی در مصداق اطناب دانستن سخنی، مردد بوده است.