نقد و بررسی دو صنعت عقد و حل در متون بلاغی

عقد و حل از جمله شگردهای مهم و پرکاربرد بدیعی در متون ادب فارسی اند که مانند برخی از صنایع دیگر، سیمای روشنی از آن دو در متون بلاغی، به ویژه بدیع فارسی ترسیم نشده است. در این پژوهش، ضمن نقد و بررسی رویکردهای گوناگون بلاغیون به این دو صنعت ادبی، با ذکر شواهد مثال و روش توصیفی- تحلیلی، تعریفی دقیق و کامل تر از این دو صنعت بدیعی و اقسام آن ها ارایه می شود و تفاوت های آن دو با برخی صنایع دیگر معلوم می گردد. در همین زمینه کارکردها و جایگاه زیبایی شناسانه و پیوند این دو صنعت با نظریه های ادبی معاصر و نیز شرایطی که این دو صنعت را جزو محسنات بدیعی یا سرقات ادبی قرار می دهد، تبیین می شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که صنعت عقد به کلام منظوم و صنعت حل به سخن منثور تعلق دارد و در هر دو شیوه، شاعر یا نویسنده با اعمال تغییرات برجسته در بستر اصلی آیات، احادیث، امثال و اقوال یا ذکر برخی لغات مشخص، مشتقات و معانی آن ها در تنسیق کلام خود، به دخل و تصرف در عبارت اخذشده می پردازد و با ذکر قراین لفظی یا معنوی و ایجاد تغییرات هنری، سخنش را از شایبه سرقت ادبی مصون می دارد. صور گوناگون کاربرد این دو صنعت در آثار ادبی، از یک سو موجب ایجاز، تداعی، ابهام و غنای صور خیال شده و از سوی دیگر به سبب الهام گرفتن گوینده از آثار پیشین و ایجاد تغییر در آن ها برای آفرینش هنری و خلاق با نظریاتی چون آشنایی زدایی، برجسته سازی، بینامتنیت و بافت گردانی پیوند یافته است.